Добавлено (26-Авг-2011, 19:33)
---------------------------------------------
МИНГ ОЙДАН ЯХШИРОҚ

Қадр кечаси тўғрисида Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай марҳамат қилади:
«Албатта, Биз уни (Қуръонни «Лавҳул-маҳфуз»дан биринчи осмонга Қадр кечасида нозил қилдик. (Эй, Муҳаммад!) Қадр кечаси нима эканини Сизга не ҳам англатур?! Қадр кечаси минг ойдан яхшироқдир. У (кеча)да фаришталар ва Руҳ (Жаброил) Парвардигорларининг изни билан (йил давомида қилинадиган) барча ишлар (режаси) билан (осмондан ерга) тушарлар. У (кеча) то тонг отгунича саломатликдир».
Сура бошдан охиригача муборак Қадр кечасига бағишлангандир. Бу кечада шу йилдан келгуси йилгача бўладиган ишлар, ҳукмлар, ризқлар, ажалларнинг миқдори ўлчанади. Аллоҳ таоло бир йиллик тақдирни фаришталарга билдиради ва бу йил тақдир қилинган нарсаларни уларга ёзиб қўймоқликни амр этади.

ҚАДРИ УЛУҒ

«Лайлатул-қадр» сўзининг маъноси «белгилаш, қадр-қиммат, ўлчаш кечаси», яъни йил давомида турли амал, ҳукм, ризқ, такдир белгиланадиган кеча деган маънони билдиради.
Бу муборак кечанинг қадри улуғдир. Қадр сўзи демак – қадри улуғ, миқдор, яъни бандаларнинг тақдирини белгилашдир. Аллоҳ таоло мазкур сурада «Қадр кечаси»нинг даражасини баланд қилди. Бунинг асосий сабабларидан бири бу кечада Қуръони каримнинг нозил бўлганлигидир. Пайғамбаримиз (с.а.в.) шундай марҳамат қилдилар: «У зотга ўзларидан олдинги одамларнинг умрлари кўрсатилди. Гўё у зотга умматларининг умрларини қисқа, бошқа умматлар қилган амалларга ета олмайдиган деб билганга ўхшадилар. Шунда Аллоҳ у зотга Лайлатул Қадрни минг ойдан яхши қилиб берди».
Абу Ҳурайра (р.з.)дан ривоят қилинади. Расул акрам (с.а.в.) яъни: «Кимки Лайлатул Қадр кечасини имон ва ихлос билан бедор ўтказса, унинг шу кечагача қилган гуноҳлари мағфират қилинур», — дедилар.

Добавлено (29-Авг-2011, 08:50)
---------------------------------------------
Tohir Malik

VASIYATNOMA

Bu xunuk xabarni aytish shunchalar osonmi? Bunday gaplarni aytaverib, diydasi qotib qolganmi?
“Ziyrak bo‘lib turinglar, joni shu kecha uziladi... Tonggacha yo boradi, yo bormaydi...”
Bu so‘zlar “Endi yolg‘iz qolamanmi?” degan vahimani uyg‘otib, yuragiga o‘qdek qadaldi. Xotinini aldadi: “kasalxonani vaqtincha berkitishar ekan, isitgichlari yangilanar emish...”
Saida bu “yangilikni” eshitib, jilmayib qo‘ydi. Qosimning nazarida uning ko‘zlari quvonchdan chaqnab ham ketganday bo‘ldi. “Nimaga jilmaydiykin? Uyga qaytayotganidan xursandmi? Yo... aldayotganimni sezdimi? Balki... ko‘ngli sezgan bo‘lsa... jonim uyda uzilarkan, debquvondimi?..”
Saidaning uyga qaytishidan qizlari bexabar edilar. Qosim tabiblar zambilida bemajol yotgan xotinini haydovchi yigit yordamida uyga olib kirib yotqizdi. “Xizmat haqi”, deb pul uzatgan edi, yigit unga ajablanib qaradi-yu, iziga qaytdi.
“Nega pul olmadi? Yo “o‘layotgan odamni ko‘targanim uchun haq olmayman”, demoqchi bo‘ldimi? Bu fikr Qosimning miyasiga cho‘qmordayin urilib, to tovoniga qadar zirillatib yubordi. Kichik qiziga qo‘ng‘iroq qilgach, xotini yotgan uyga kirdi.
-Nilu keladi,-dedi u.-Bir achchiq mastava qilsin, ichsang ter bilan chiqib ketadi...
“...ter bilan nima chiqib ketadi?..”
“...jon terga qo‘shilib chiqib ketishi mumkinmi?..”
O’z og‘zidan chiqqan gapni xayolida kavlashtirib, ko‘ngli battar g‘ashlandi. Xotiniga bir qarab oldi. Saida bu qarashga javoban yana bir jilmayib qo‘ydi. “Nimaga jilmayyapti?-deb o‘yladi u.-Nimaga uning ko‘zlariga qaray olmayapman? Bunaqada sezdirib qo‘ysam...” Qosim ham o‘zini, ham xotinini chalg‘itish uchun nimadir deyishi kerak edi. O’sha “nimadir” tiliga kela qolsa-chi? Ilgarilari arazlashib, so‘ng yarashganlarida kalovlanib, aytishga gap topolmay shunaqa soqov bo‘lib qolardi. Yo‘q, u hozir o‘sha damlarni eslamadi, buni u keyinroq, xotinini dafn qilib kelganidan so‘ng xotirlaydi. Hozir esa dars tayyorlamay, muallimi ro‘parasida mulzam bo‘lib turgan bola holida - aytmoqqa bir yaxshi gap izlaydi.
-Odamlar ham qiziq,-dedi u kulimsirab,-pul o‘zgararmish, deb to‘zib yurishibdi. Hoy, dunyo o‘zgarib ketyapti-ku, pul o‘zgarsa nima ekan, deyman.
-Kuyib qolmaylik, deb qo‘rqishadi-da...
Xotini shunday deb tamshanib qo‘ydi. So‘ng uni hiqichoq tutib, ko‘zlarini yumib oldi.
“Aytishga shundan boshqa gap yo‘q ekan, men ahmoq jim turavermaymanmi? Pul o‘zgaradimi yo kuyib ketadimi, unga nima?!”
U xotinining boshini asta ko‘tarib, labiga piyolada sovuq choy tutdi. Saida bosh chayqadi-ichmadi. Shu damda hovlidan Muharramning ovozi eshitildi. Muharram - Saidaning tengquri. To‘rt xonadon narida turadi. Qarindoshdan ham a’loroq darajada yaqin qo‘shni. Ochiq ko‘ngilli, shaddodgina bu ayol ularning barcha to‘y-ma’rakalariga bosh-qosh bo‘lib, og‘irlarini yengil qilgan.
Hovlida hech kim bo‘lmasa ham u kirib kelayotganini ma’lum qilish uchun o‘ziga o‘zi gapirardi:
-Bolalar “Saida opoqim keldilar”, deyishdi. Saida opoqing kelsalar, jonlariga mening jonim qoqindiq. Bannisada mazza qilib yotgan erka xonim bu-ku, bir haftada sog‘inib, siqilib yorilay degan men bechoraman. Erka xonim qanilar?
Muharram shunday deb ichkari kirib, hiqichoq tutib yotgan dugonasini ko‘rdi-yu, ovozini pastlatdi. Biroq, yuragida uyg‘ongan tashvishli tuyg‘uni sezdirmadi. Saida bilan ko‘risha turib, yostig‘ini tuzatdi. Boshini ko‘taribroq yotqizdi.
Chetdan kuzatgan kishi bu ayol yana bir necha soatdan keyin joni uziladigan dugonasi bilan emas, oromgohdan yoki horij safaridan qaytgan qadrdoni bilan chaqchaqlashib o‘tiribdi, deb o‘ylashi mumkin edi. Muharramning yuzida kulgi bo‘lsa-da, dugonasiga qaragani sayin yuragidagi zardob tobora to‘lib borardi. Zardob kosasi qachon to‘ladi, qachon bu yolg‘on kulgi yig‘iga aylanadi, o‘zi ham bilmaydi.
Nilufar kelgach, uning mushkuli osonlashdi. Oilaning kenjasi bilan ko‘rishayotib: “Opalaringni ham chaqirdingmi?” deb so‘radi. “Ha, chaqirdim”, degan javobni eshitgach, bir oz hotirjam tortib, hovliga chiqdi.
Qosim uch tarafi panjara bilan o‘ralgan taxta karavotda oyoqlarini osiltirib o‘tirardi.
-Mullaka, do‘xtir bir nima demadimi?
Qosim unga bir qarab oldi-yu, indamadi. Haqiqatni anglab yetishi uchun Muharramga shu qarashning o‘zi kifoyaqildi.
-Bir nima degan bo‘lsa... gapi rostga o‘xshaydi. Xabar kelib qolibdi...-Muharram keyingi gapni yig‘lamsirab aytdi.-Qizlarga ma’lum qilib qo‘yish kerakmikin... G’aflatda qolishmasin. Uzoqdagi qarindoshlarga ham xabar qildiring. Keyin sizdan o‘pka-gina qilib yurishmasin. Tirikligida rozi-rizolik so‘rab qolishsin.
Qosimning shu yoshga kirib egilmagan boshi shart egildi. Buni o‘zi ham sezmadi. Shu ko‘yi uzoq o‘tirdi. O’rtancha qizi kirib kelganida ham shu alpozda edi. Arofat otasining o‘tirishini ko‘riboq piqillab yig‘lab yubordi. Muharramning tanbehidan so‘ng ovunib, uyga kirib ketdi.
-Turing, bunday o‘tiravermang,-dedi Muharram buyruq ohangida.
-Men uningqadriga yetmadim...
Qosim bu gapni o‘zi uchun, past ovozda aytgan edi. Ammo Muharramning bag‘oyat ziyrak qulog‘i buni eshitdi.
-Odam Atodan keyin qaysi erkak xotinining qadriga yetibdi? Qo‘ying, kuymang, dunyoning bo‘lgani shu, odamzot bir-birining qadriga boshiga tashvish tushgan paytda yetib qoladi. Turing, uyga kiring.
To‘ng‘ichi Naima kelgach, Qosim ham uyga kirdi. Saidaning hiqichog‘i tingan, osmonga qaragan holda yengil hurrak otib uxlardi. Burun kataklari bir oz kerilgan edi. Muharram labini tishlab, bosh chayqab qo‘ydi-da, Qosimning qulog‘iga shivirladi:
-Domla chaqirib keling, o‘qitish kerak...
Boshqacharoq holat bo‘lganida Qosim: “Nimaga? Shartmi? O’qib nima karomat ko‘rsatardi?” deb lanjlik qilishi mumkin edi. Hozir baodob boladay “xo‘p” deb orqasiga qaytdi. Keladigan domla uning nazarida birgina “kuf-suf” qilsayoq, xotini turib ketadiganday edi. Domlani aytib kelaman, deb ko‘chaga chiqdi-yu, o‘ylanib qoldi: domla kim? U qaerda turadi? U ma’rakalarda domlalarni ko‘rgan, lekin bu atrofda qaysi biri yashashini bilmas edi. Ro‘paradagi qo‘shnining o‘g‘li darvozaga suyanib, saqich chaynab turgan ekan, o‘shani chaqirib so‘radi:
-Domlaning uyini bilasanmi?
-Qaysi domlani?
-O’qiydigan domla.
-Bilmayman... machitda tursa kerak.
-Qaysi machitda?
-Ana, yangi machitda.
-Borib aytib kel. “Tez borarkansiz, shaxsan Qosim Majidovich iltimos qildilar”, degin.
Bola istamaygina “xo‘p”, deb burilganida “bolaga yo‘q deb yubormasin, o‘zim bora qolay”, degan xayolda: “To‘xta, birga boramiz”, dedi.
O’ttiz-o‘ttiz besh yoshlardagi imomga gapni uzoqdan boshlashning hojati yo‘q edi. Qosim chaynalib gap boshlagandayoq, u maqsadini angladi. “Yangamiz xastamilar?”, dedi-da, Allohdan shifo tilab duo qilib, o‘rnidan turdi.
Domla o‘qiyotganida Saida ko‘zlarini ochdi. Karavotning oyoq tomonida o‘tirgan qizlariga qarab jilmayib qo‘ydi. Bu jilmayish barchalarining qalbiga umid nurini berdi. Domla “Yosin”ni o‘qib bo‘lgach, duo qilib o‘rnidan turdi. Hovliga chiqqach, Qosimning pul uzatgan qo‘ligaqarab olib:
-Masjidga bering,-dedi. Keyin qo‘shib qo‘ydi:-Umid yolg‘iz Allohdan, ammo... ehtiyot - shart! Har xil bekorchi xayollarga berilmay, kalima keltirib turing.
Domla shularni aytgach, “Kalima keltirish nimaligini bilasizmi?” deganday unga savol nazari bilan qaradi.
Qosim ham unga javoban savol ko‘zi bilan boqdi. Domla: “La ilaha illolloh” tilingizdan tushmasin”, dedi-da, ko‘cha eshik sari yurdi.
Bu kalimani Qosim ko‘p martalab eshitgan, ma’nosini ham yaxshi biladi. Biroq, aytib yurmagani uchun tili qotib, darrov takrorlashning evini qilolmadi. So‘ri oldida turib kalimani takrorlab mashq qilayotganda Naima chiqdi.
-Ada, domla nima dedilar?
-Domla... “Umid yolg‘iz Allohdan”, dedi. Xudo xohlasa, oying tuzalib ketadi
-Aytganingiz kelsin, ishqilib. Hozir ancha yaxshilar. Gaplashyaptilar. Ada...-qiz yalinish ohangiga o‘tdi:-men uyimga ketaveraymi?
-Yotibqolmaysanmi?
-Bodring tuzlayotgan edim...
Qosim qizini birinchi marta ko‘rayotganday unga ajablanib qaradi. Keyin achchiqlandi: onasidan ko‘ra bodring afzalmi bunga? “Erim ko‘p ichadi”, deb-ku, hasratidan chang chiqadi. Yana unga o‘zi bodring tuzlab beradi... Zardasi qaynagan Qosim do‘xtirning gapini qiziga aytgisi ham keldi. Keyin: “Ketaversin, o‘tirgani bilan nima foyda?” degan to‘xtamga keldi.
-Kuyovingizga arzonroq bodring uchragan ekan, bir qopini ko‘tarib kelibdilar. Vaqtida tuzlanmasa irib ketadi-ku? Ertalab azonda yetib kelaman.
-Boraver...
Naima otlanmasidan turib, Arofat ham uzrini aytdi: ertaga kuyov to‘ra “gap” berar ekanlar! Shunga somsa, norin deganday... Bu kech tayyorlab qo‘ymasa, ertaga kunduzi qaysi biriga ulguradi?
Otadan ruhsat tekkach, qizlar onaning ko‘nglini ko‘tarib, so‘ng izn olmoq maqsadida ichkari kirdilar.
Saidaning orqasiga qo‘sh yostiq qo‘yilgan, u qaddini tutib o‘tirar edi. U qizlarning ko‘zlariga bir qarashdayoq, maqsadlarini anglab, jilmaydi:
-Adanglarning turgan bitganlari - vahima. Sizlarni bekorga ovora qilibdilar. Xudoga shukr, tuzukman. Bo‘lmasa do‘xtir uyga ruxsat berarmidi? Sizlar uylaringga boraveringlar. Nilu, jonim, sen ham boraqol, qaynonang yarimjon, qiynalib qolmasin. Lekin... yana ko‘ngillaringga kelmasin-u... Yonimdagi karavotda yotgan xotin eskichani bilarkan. Yoshmi, qarimi, o‘ladigan kasalmi yo sog‘mi - farqi yo‘q, bir-biridan rozi-rizolik so‘rab turishi kerak ekan. Oyim rahmatli hali kasal bo‘lmay turib, shunday qilgan edilar. Sababini endi bildim.
-Vuy, oyi...-Nilufar shunday deb yig‘lab yubordi.
-Agar yig‘lasalaring, men buni boshqacha tushunaman. Ko‘nglim ranjiydi. Gapimni oxirigacha eshitinglar: kecha tushimda adam rahmatli bilan oyim rahmatlini ko‘rdim. “Seni hali-beri chaqirmaymiz, ammo biz qilib qo‘ygan ishni qilib qo‘ygin”, deyishdi. Ular qilgan ish - rozi-rizolik-da. Men hammalaringdan roziman. Sizlar ham mendan rozi bo‘linglar: ehtimol besabab urushgandirman, ranjitgandirman, o‘zimni tutolmay qarg‘ab yuborgandirman, qarg‘ishlarim yurakdan bo‘lmagan, Xudo kechirsin, sizlar ham gunohimdan o‘tinglar. Adasi... siz ham rozi bo‘ling, sizga vaqtida yaxshi qaray olmadim...
-Qo‘ysang-chi shu gaplarni...
-Endi siz chiqib turing. Qizlarga bir-ikki og‘iz gapim bor.
Qosim yana noiloj tashqariga chiqdi.
Saida “otam bilan onam chaqirishmas ekan”, deb barchani aldagan edi. Bir oy avval tushida u kavushini o‘g‘irlatdi. O’shandan beri ko‘zi ilindi deguncha, otasi bilan onasi uni chaqiraveradi, chaqiraveradi... Saida bu chaqiriqlarning oqibatini yaxshi biladi. Bir oy burun Qosimning tushida jag‘ tishi tushgan edi, lekin u bunday irim-sirimlarga ishonmaydi.
Dam o‘tmay uchchala qiz ko‘ngillari vayron bo‘lgan holda, hovlida ko‘rinishdi. Hozir bodring tuzlash ham, erining ertangi “gap”iga tayyorgarlik ham ularning xayolidan ko‘tarilgan edi.
Saidaning ularga doimo qilib yuradigan nasihatlaridan keyingi gaplari qizlarni karaxt qilib qo‘ygan edi. Hovli o‘rtasida qaqqayib turgan otalari ko‘zlariga nechundir xunuk ko‘rindi. Unga g‘alati qarash qilib, sovuqroq holda xayrlashishdi. Qosim ichkaridagi gaplardan xabari yo‘q, qizlaridagi o‘zgarishni sezdi-yu, ammo “Onang nima dedi?” deb so‘ramadi. Ular chiqib ketishgach, uyga kirdi. Saidaning orqasidagi yostiqlar olingan, endi u shiftga tikilganicha bemajol yotardi. Nafas olishi bejo, tanasida uyg‘ongan og‘ir azobni yengish uchun onda-sonda ingrabqo‘yadi.
-Muharram... ko‘kragimni ozgina bosing...
“Og‘riq ko‘krakda ekan-da?” deb o‘yladi Qosim.
-Og‘riyaptimi?-dedi Muharram mehribonlik bilan.-Mening qo‘llarim emas, Luqmoni hakimning ko‘llari. Allohim, o‘zing shifo ber...
Saidaning mijjalaridan ikki tomchi yosh sizib chiqdi. Muharram buni ko‘rib Qosimga qaradi-da “vo-ey, qizlar ketishmasa bo‘lardi”, deb pichirladi. Saida ko‘zlarini yumib, asta tamshandi.
-Suv olib keling,-dedi Muharram past ovozda.-Toza paxta ham...
Qosim shoshilganidan paxta topa olmay, bir piyolada suv ko‘tarib kirdi.
-Vo-ey, erkak zoti bunchalar noshud qilib yaratilmasa,-dedi Muharram zorlanib.-Labiga tomizing. Barmog‘ingiz bilan tomizing.
Qosim Muharram aytganday qildi. Shu payt Saida ko‘zlarini shart ochdi. Shiftda nimadir qidirganday olazarak bo‘ldi-da, so‘ng... yana asta yumdi.
-La ilaha illolloh!-deb yubordi Muharram. So‘ng Saidaning bosh tomoniga o‘tib, jag‘ini ushladi.-Bo‘ldi, boring, qo‘shni xotinlarni chaqiring. Qizlarni ham,-dedi.
“Nimani “bo‘ldi” deyapti?-ajablandi Qosim.-O’ldimi? Shu qadar osonmi jon berish... Shu qadar beozor... Shu qadar beozor-a... Men uning qadriga yetmay yashadim-a... Qadriga yetmadim-a...”
...Janoza o‘tdi. Uch kun aza ham o‘tdi. Qosim “qizlar ketsa, yolg‘iz qolamanmi? Tunlari bilan Saidaning ruhi yonimda bo‘ladimi?” deb o‘yladi.
-Qirqlari o‘tgunicha oyimning uylarida yotamiz. Qirq kungacha arvoh kelib xabar olarkan,-dedi Naima.
Qosim indamadi. Biroq, ko‘nglidan “tirikligida kelib yonida yotsalaring bo‘lmasmidi?” degan armonli gap o‘tdi.
Qizlar Saidaning joni uzilgan uyda xontaxta atrofida xolalari bilan gurunglashib o‘tirishardi. Qosimga bir tog‘dan, bir bog‘dan bo‘layotgan gaplar yoqmadi. Yuragi siqilib, tashqariga chiqdi. So‘riga borib, endi o‘tirgan edi, Muharram ham uydan chiqib, unga yaqinlashdi.
-Hadeb “uf” tortavermang. Erkak odamga uyat bo‘ladi,-dedi u.
Qosim boshini eggan holda ming‘irladi:
-Ezilmasdan bo‘larkanmi? Men uning qadriga yetmadim...
-Obbo... hadeb shunaqa deyavermang. Qadriga yetgansiz. Xotinini norozi qilganlarni ham yer ko‘tarib yuribdi-ku?! Saida o‘rtog‘im sizdan rozi bo‘lib ketdi. Shukr qiling.
Bu gapni eshitib, Qosim boshini ko‘tardi:
-O’zi aytdimi?
-O’zingiz eshitdingiz-ku? Menga ham alohida aytdi.
Darvoqe... aytib edi. Lekin ko‘ngil taskini uchun birgina “roziman” degan so‘zning o‘zi kifoyamikin? Saida Qosimdan rozi ekan, Qosim-chi? Uning o‘zi o‘zidan rozimi? Ko‘ngil taskini ko‘proq shu savolning javobiga bog‘liq. Qosim bu fikrini qo‘shni ayolga oshkor qila olmaydi.
-Qizlarni olib qolib nima degan edi? Qizlar ranjib chiqishdi, men sezdim.
-Qizlargami?..-Muharram eshitganini aytishga istihola qildi.-Vaqti kelsa qizlarning o‘zi aytadi. Havotirlanadigan yeri yo‘q.
-Shunchalik sirli gapmidi?.. Nima uchun o‘zimga indamadi?
-Voy, esim qursin, u sizga aytadiganlarini bir varaq qog‘ozga yozib qo‘ygan ekan. “Keyinroq o‘zlari o‘qib olarlar”, degan edi-ya...
-Qani o‘sha xat?
-Ichkarida. Xitoydan bir allambalo choynak olib kelgan ekansiz. O’shaning ichiga solib ko‘yibdi.
Qosim o‘rnidan turgan edi, Muharram uni joyiga qaytardi.
-Namozshomda olib o‘qimang, xosiyati bo‘lmaydi. Ertaga tong otganda o‘qirsiz.
Keyingi kunlar ichi kim nima desa Qosim odobli bola singari “xo‘p” deb quloq soladigan bo‘lib qoldi. Birov kelib “hovlida o‘tin yormanglar”, deydi. Boshqasining gapiga qaralsa, bodom chaqish mumkinmas. Qosim “nima uchun?” deb sababini so‘rab o‘tirmaydi. “Qoidasi shunaqa ekan-da”, deb qo‘ya qoladi. Agar hozir birov kelib: “Marhumaning joni uzilgan uyning suvog‘ini ko‘chirib, qabristonga tashlash kerak”, desa, shu ishni qilishdan ham toymaydi. Muharram: “xatda yurakni ezadigan gaplar bo‘lsa, kechasi bilan behalovat bo‘lmasinlar”, degan maqsadda “tong otganda o‘qirsiz”, degan edi. Qosim buning fahmiga yetmay, “shunaqa odat ham bor ekan-da”, debqo‘ydi.
Uch kunlik azada horigan ayollar uyquga ketishdi. Qosim qizlarining qistovi bilan xonasiga kirib, bir oz yotdi. Badaniga hukmini o‘tkazayotgan hordiq uyquni chaqirardi. Lekin bedor kipriklar qovusha qolaylik deyishmas edi. Muharram uni tungi bezovtalikdan asramoqchi edi, aksi bo‘lib chiqdi - xayolini Xitoydan keltirilgan choynak ichidagi xat band etdi: “Nima uchun o‘zimga ayta qolmadi gapini? Nima uchun yozdi? O’zimga aytishdan istihola qildimi? Nima deb yozgan bo‘lishi mumkin?” Muharram unga go‘yo “tunda ermak qiling”, deb bir tugun chigil savollar ipini tashlab ketgan edi. Qosim yuragi hapriqib, o‘rnidan turdi. Tongga qadar sabri chidamasligini bilib, xatni olib o‘qimoqchi bo‘ldi. Xat - choynak ichida. Choynak - javonda. Javon - Saidaning joni uzilgan uyda. Uyda esa ayollar yotishibdi. “Sharpasiz kirib, olib chiqaman”, deb o‘yladi. Uyda chiroq o‘chmagan. Eshikni qiya ochib, ichkari qaradi: javon yonida kenja qizi yotibdi. Xuddi xatni qo‘riqlayotganday... Javonga yetguncha ikki qayinsinglisining ustidan hatlab o‘tishi kerak. Qosim noilojligidan afsuslanib, eshikni yopdi. Ammo xonasiga qaytmadi.Hovliga chiqdi.
“Men uning qadriga yetmadim... U mendan rozi bo‘libdi... Balki til uchida aytgandir... Dilidagini qog‘ozga bitgandir... Nimalarni yozishi mumkin? Balki... o‘sha birinchi marta....”
...birinchi xiyonati....
Ko‘p yil bo‘ldi bunga. Lekin o‘sha voqeaning butkul tafsiloti ipidan-ignasigacha yodida turibdi. Uningki yodida turibdimi, Saida ham unutmagandir. Ayol uchun uch o‘lim bor: biri -jismoniy o‘limi - bu dunyoni tashlab ketadi. Lekin unga qadar necha marta o‘lib tiriladi: biri - ko‘zi yoriganda. Ikkinchisi - kundosh ko‘rganda. Qadimda oshkora ravishda xotin ustiga xotin olaverishgan. Endigilarning ayrimlari ba’zan sanoqsiz uylanishadi, biroq - pinhona! Balki “xotinim bilib kuymasin yoki o‘lib-tirilmasin”, degan yaxshi maqsadda pinhona ish tutishar. Endi bu hol Allohga ma’lumdir, biz gunohkor bandaga bunisi qorong‘i. Xullas, o‘sha, birinchi xiyonatda Saida birinchi marta o‘lgan edi.
O’shanda Qosimning baxti kulgan kezlar edi. Uch yil xorijda ishladi, topish-tutishi durust bo‘ldi. Uylandi. Saidaning qadami qutlug‘ kelib, xorijda to‘plab qo‘ygan puliga “Volga” avtomashinasini oldi. Yaxshigina idoraga ishga joylashdi.
...kelishgan yigit. Ishga “Volga”sida keladi. Barmog‘ida mashina kalitini chir aylantirib o‘ynatadi.
...xonalarida chiroyligina, kulishlari shiringina bir juvon bor. Bir kuni yalinish ohangida: “Tobim qochib qoldi, kuzatib qo‘ya olmaysizmi?”-dedi.
...kuzatdi.
“Erim ko‘p safarga chiqadi, hozir ham safarda”,- dedi juvon.
“Erining safardaligini bekorga aytmayotgandir?”-deb o‘yladi Qosim.
“Uyga kiring. Braziliya qahvasidan bir xo‘plamgina iching”, dedi juvon.
Odam Ato bilan Momo Havvo shayton vasvasasiga bandi bo‘lganlarida qo‘shilishlaridan avval olma yeyishgan ekan, endigilar qahva ichsalar yetarli...
Qosim uylanguniga qadar bo‘lganlarini xiyonat hisoblamaydi. Ular bo‘ydoqlikka hos ko‘ngilxushliklar edi. Uylangach, bu yo‘lga qadam bosmaslikka ont ichgandi. Bu juvon tushmagur uyiga olib kelib, labini cho‘zib turgandan keyin nima qilsin? Qahva ichib ketaversa uyat bo‘lmasmikin...Juvon hisobdan adashgan ekanmi yoki erining ko‘ngli bu shumlikni sezib, safar muddatini qisqartirganmi, har holda, ukpar bulutlar ustida sarxush suzishayotgan pallada eshik ko‘ng‘irog‘i jaranglab qoldi. Apil-tapil kiyinib, ikkinchi qavatdan sakradi. Mashinada ketaturib balanddan sakragani holda oyolariga shikast yetmaganiga bir quvonsa, qo‘shnilar ko‘rib qolmaganiga, “o‘g‘ri” degan gumonda quvishmaganiga bir suyundi. Bu yo‘lga boshqa yurmayman, deb qasam ichdi...
...Uyda esa...
Xotin kishining dimog‘idek sezgir narsa yo‘qdir. Saida begona hidni darrov ilg‘adi. Biroq, “Menga shunday tuyulgandir”, deb o‘zini ovutdi. Yotar mahali Qosim yechinayotganda esa... teskari kiyilgan ichko‘ylak gumonini tasdiqladi. Saida o‘shanda janjal qilmadi. Lekin... uni qirq kun o‘ziga yaqinlashtirmadi.
Qosim hozir o‘sha voqeani esladi. “Xiyonat edi”, deb tan berdi. Shuncha yildan beri barcha aybni o‘sha juvonga yuklardi. Hozir o‘zi ham sezmagan holda xiyonat qilganini bo‘yniga oldi: “Saida meni o‘sha kuniyoq tashlab ketishi mumkin edi. Lekin ketmadi. Nimaga ketmadi? Xatda shuning sababini yozganmikin? Har holda xotin emas, farishta edi... Qadriga yetmadim...”
Qosim o‘rnidan turib derazaga yaqinlashdi. Ichkarida xotinlar o‘sha alpozda yotishibdi: xat turgan javon go‘yoki ko‘rg‘on-u, ular posbonlarday...
“Yo‘q, u bunaqa gaplarni kavlashtirmaydi,-dedi u so‘riga qayta turib.-Shuncha yil indamagan, endi yozib ketadimi? Keyin qo‘lga tushganimda ham “g‘ing” demagan... Balki... “buzuq!” deb so‘kkanimni yozganmikin? “Siz o‘shanda menga tuhmat qilgansiz, bu tuhmatni kechira olmayman”, deganmikin? Tuhmat edi... to‘g‘ri...”
O’shanda “Qo‘rqqan oldin musht ko‘tarar”, degan hikmatning hayotdagi isboti bo‘lgan edi. Xorijliklarni Maskovdan boshlab kelgan tarjimon qiz qaymoqdekkina ekan. Ungacha qasamini takror va takror buzgan Qosim uchun yana bir marta gunohga botish hech gap emasdi. Qahvaxonaga o‘taverishda ayvonchada muzqaymoq yeb o‘tirgan Saida bilan katta qizi Naimani ko‘rdi-yu, “qo‘lga tushdim”, deb yuragi shuv etib ketdi. To‘g‘ri, ko‘lga tushgan edi. Lekin Saida qizi oldida uni sharmanda qilishni istamadi. Beparvo o‘tiraverdi. O’shanda ularning yonidagi bo‘sh kursiga bir kishi kelib o‘tirdi. Qizaloqqa nimadir deb kulib qo‘ydi. Muzqaymoq yeb bo‘lishgach, Saida bilan qizi turishdi. Notanish kishi joyida qolaverdi. Uning notanishligi kundek ayon edi. O’sha damda Qosimning ko‘nglida gumon uyg‘onmagan ham edi. Gumon, aniqrog‘i - bahona uyga qaytganida bosh ko‘tardi. Kira solib dabdurustdan: “Kimlar bilan muzqaymoq yalashib yuribsan?!” dedi. Saida bunday xujumni kutmagan edi - dovdirab qoldi. Qosim esa avjiga chiqib, beixtiyor: “buzuq!” deb yubordi. Aytishga aytdi-yu, tilini tishladi. Saida bir kun yig‘ladi, ertasiga ham ko‘zlari qizarib yurdi. Qosim noto‘g‘ri ish qilganini bilsa ham, maqsadi o‘zini oqlab olish bo‘lgani sababli chekinmadi, uzr so‘ramadi.
Oradan kunlar, oylar o‘tib, bu noxushlik unutilganday bo‘ldi.
“Unutmagan ekanmi?-deb o‘yladi Qosim.-Balki... “O’zingiz buzuq bo‘la turib, menga shunday tuhmat qilgan edingiz-a” deb yozdimikin? Yozsa haqqi bor. Hech bo‘lmasa o‘sha gap uchun uzr so‘rab qolmadim-a... Chakki bo‘ldi. Agar o‘shani eslagan bo‘lsa, qarg‘ab-qarg‘ab yozgan bo‘lsa ham roziman. Haqqi bor... Lekin... u buni yozmaydi. Yuzimga aytmagan odam o‘lishi oldidan yozib ketmaydi. Unda nimani yozadi? Balki... “otamdan xabar olib turing”, degandir? Shu fikr Qosimning qorong‘i fikrini yoritganday bo‘ldi. “Ha, shuni yozgan. Otasi bilan yarashib olishimni xohlar edi. “Boring, uzr so‘rang, uyga olib keling, birga yashang”, degan”.
Qosim qaynotasini eslab, etlari jimirlashib ketdi. Shu onda taqdirlarining o‘xshashligini kashf etdi.
Unda ham uch qiz. Qosimda ham. U ham ellikdan oshib-oshmay beva qolgan. Qosim ham...
Faqat...
Endi qaysi kuyovi Qosimni qariyalar uyiga olib borib topshirar ekan?
Qaynotasi Saidani yaxshi ko‘rar edi. Saidaning ham otasiga mehri baland edi. Otasini birga yashashga ko‘ndirganida Qosim qiliq chiqardi. Qaynotasining birga yashashini xohlamadi. “Uyni sotib, o‘zini qariyalar uyiga beraylik, xabar olib turamiz”, dedi. Saida yig‘ladi. Ammo eri bilan bu safar ham urishmadi. Bemehrlikda ayblamadi.
“Qaytar dunyo” degani shumi?-deb o‘yladi Qosim. O’sha gapim uchun endi jazolandimmi? Saida shuning uchun meni tashlab ketdimi? Qaysi kuyovim olib boradi meni... Yo‘q!..”
Qosimning ko‘kragi qizib, nafasi qaytdi. Oshxonaga kirib, sovuq suv ichdi. Chiqayotib turtinib ketdi, nimadir tushib sindi. Sharpadan uyg‘ongan Nilufar o‘rnidan turib tashqariga chiqdi.
-Ada, mazangiz qochdimi?-dedi u mehribonlik bilan
Qosim bosh chayqadi.
-Ozgina uxlab olsangiz bo‘lardi.
Shu payt subhi sodiq kirganini ma’lum qilib, azon tovushi yangradi.
-Sahar bo‘ldi, ada, kirib yoting.
-Qizim, Xitoydan olib kelgan choynagim bor-ku? Bilasan-a? O’shaning ichida xat bor ekan, olib chiq.
-Hozirmi?-deb ajablandi Nilufar.
-Ha, hozir. Faqat... o‘qima, xo‘pmi? To‘xta, Nilu, oxirgi kuni oying meni chiqarib yuborib sizlarga nima devdi?
Nilufar unutgan narsasini eslamoqchi bo‘lganday, yerga qarab bir oz jim qoldi. Qosim “javobni tez aytasan”, deb shoshirmadi. Saida o‘sha kuni qizlariga “Agar o‘tib qolsam, qirq kundan keyin adanglarni albatta uylantirib qo‘yinglar”, degan edi. Nilufar bu gapni otasiga ayta olmadi. “Hozir yodimda yo‘q, opam turganlarida aytarlar”, dedi-da, tez-tez yurib uy tomon ketdi. Dam o‘tmay kaftdek qog‘oz ko‘tarib chiqdi. Qosim oshxonaga kirib, buklog‘liq qog‘ozni ochdi-da, chiroq yorug‘iga tutdi. Xat bir necha satrdan iborat edi:
“Bir kishi hadeb avtobusga salom berar ekan.Sababini so‘rashsa “Shu avtobus qizim kelin bo‘lib tushgan mahalladan o‘tadi, quda tomonning hurmati-da”, degan ekan. “Kuyovni payg‘ambarlar siylaydi”, deyishgan. Adasi, jon adasi, ko‘p aytdim, quloqqa ilmadingiz. Endi oxirgi iltimosimni bajaring: kuyovlaringiz kelishganda o‘tirgan bo‘lsangiz, o‘rningizdan turib salomlashing, xo‘pmi?..”
Qosim xatni ikki marta o‘qib chiqdi. Davomi yo‘qmi, deb qog‘ozning orqasiga ham qarab oldi. So‘ng... bag‘rini to‘ldirib yig‘i keldi. O’zini to‘xtata olmadi - o‘kirib yig‘lab yubordi.

ALQISSA: Yo Tangrim, bandalaringni Qosimday bo‘lib qolishidan o‘zing asragin. Omiyn ya Rabbil olamiyn!

Добавлено (01-Сен-2011, 00:23)
---------------------------------------------
Sarob (hikoya). Said Ahmad
SAROB

«Ota qargishi misoli o‘q — u oxiratda emas, shu dunyoning o‘zida nishonga tegadi». (Buxorolik 100 yil yashagan temirchi Usto Amin boboning o‘gitlaridan)

Bugun lagerimizga yangi mahbuslarni olib kelishdi. Ko‘rinishidan ularni yangi deb bo‘lmasdi. Egnilaridagi kiyimlariga, slka va tizzalaridagi raqamlarga qaraganda, ko‘p yillardan beri lagerdan-lagerga ko‘chib yurgan daydi mahbuslar ekanini darrov payqash mumkin edi.
Odatda, yangi kelgan mahbuslarning oyog‘ida yangi etik, yangi botinka, egnida ohori to‘kilmagan kostyum yo gimnastyorka bo‘lardi. Lagerimizning blatnoy-zo‘ravonlari ularning egnidagi kiyimlarni ko‘rishlari bilanoq o‘zaro taqsimlab olardilar. Oradan biron hafta o‘tib, o‘sha kiyimlarni blatnoylarning egnida ko‘rardik.
Bu galgi etapda kelganlar zo‘ravonlarimizga yoqmadi. Har biri o‘n-o‘n besh yillab SSSRning jamiki lagerlarida yashab, qirriq bo‘lib ketgan, nainki birovga o‘z kiyimini beradigan, aksincha, birovlarnikini qiyqirtirib yechib oladigan, beti qattiq mahbuslar edi.
Soldatlar, lager nazoratchilari ularni bitta-bittalab sanab, yuvilaverib rangi unniqib ketgan kulrang kurtkalaridagi, shimlaridagi raqamlarni tekshirib o‘tkaza boshladilar. Shunda mahbuslardan bittasi menga juda tanish tuyuldi. Uning g‘amgin va lekin loqayd ko‘zlari... Qaerda ko‘rganman uni? Tanish, juda tanish!
Oldi tikanli sim bilan to‘silgan barakda yangilarni bir necha kun karantinda saqlaydilar. Hozircha ularni boshqa mahbuslarga qo‘shmaydilar. Ovqatni ham paqirda oborib beradilar.
Bahorning iliq-issiq kunlari edi. Yangilar yalang‘och bo‘lib barak oldidagi maydonchada chalqancha yotib, badanlarini oftobga toblardilar. Ular Shimol lagerlarida oylab oftob ko‘rmay, ranglari siniqqan kishilar edi. Ularni bir-ikki oygina yoz bo‘ladigan, oftob esa tuman orasidan xuddi doka orqasiga yoqilgan shamdek xira ko‘rinadigan, bizda bahor oftobi charaqlab turgan shu kezlarda ham qish bo‘ronlari uvillab turgan joylardan olib kelishgan. Bu mahbuslar uchun Jezqozg‘on eng yaxshi kurortlardan ham afzal edi. Yalang‘och yotganlarning badanida igna sanchib yozilgan so‘zlar, turli sharmsiz suvratlar, birida «tuqqan onamni unutmayman» degan yozuv bo‘lsa, boshqasining ko‘kragida karta, ayol kishining rasmi bilan bir shisha aroq tasvirlangan. Tagida: «Mana shular bizni xarob qildi», degan yozuv bor. Deyarli ko‘pchiligining ko‘ksida yalang‘och ayollarning turli holatdagi suvratlari bor edi. Bu manzara qamoqxonadagi «rassom»larning asarlari namoyish qilinayotgan ko‘rgazmaga o‘xshardi.
Menga tanish tuyulgan maxbus esa negadir yechinmay, kiyim-boshi bilan oftobda yotardi.
Kim u? Ko‘zimga juda issiq ko‘rinyapti. Borib o‘zidan so‘rasammikan? Buning imkoni yo‘q. Soqchilar, nazoratchilar ularga yaqin yo‘latmaydi.
Mendan sal narida yoshi yetmishlardan oshgan, umrining o‘n besh yildan ortig‘ini lagerlarda o‘tkazayotgan Olimjon domla ham ularga ma’yus qarab turibdi.
Domla g‘alati odam edi. U hech kim bilan sirlashmasdi. Birovga na dardini aytardi, na quvonchini. Ko‘pchilik uni orqavorotdan «indamas domla» deb atardi. U yaxshilikka ham, yomonlikka xam birdek loqayd edi. Ammo uning hozirgi holati boshqacha. Oftobda yalang‘och yotganlarga qarab ichi yonib, kuyib, o‘rtanib ketayotgani shundoqqina bilinib turardi. Zimdan unga ko‘z tashlayman. Uni hech qachon bunday alpozda ko‘rmagandim. U yig‘lardi. Ko‘zlaridan oqqan yosh soqollariga tomardi. Domla qimirlamas, har kiprik qoqqanda mijjalarida to‘planib qolgan yosh duv to‘kilardi.
Nazoratchi kelib sim to‘siqning beriyog‘ida to‘planib qolgan tomoshabin mahbuslarga, ketinglar, deb buyurdi.
Maxbuslar nari ketishdi. Domla ham yoshli ko‘zlarini kaftiga artib, boshini egganicha ketdi.
Men lagerda rassom edim. Bir vaqtlar rassomlik maktabida o‘qiganim yashash, ishlash qiyin bo‘lgan bu joylarda asqotdi. Vazifam — mahbuslarning kiyimlariga raqam yozish, jez konida ishlab qaytgan brigadalarning qancha ruda qazib chiqarganini katta-katta plakatlarda aks ettirish va ularni lagerning ko‘rinarli joyiga ilib qo‘yish edi.
Tushlikdan keyin ustaxonamga bosh nazoratchi bir qop kiyim olib keldi-da, shularga to kechki ovqatgacha raqam yozib, tayyor qilib qo‘yishimni buyurdi.
Bu yangi kelganlarga beriladigan kiyimlar edi. Shimlarning chap tizzasidan yuqorisi, kurtkalarning yelkasidan pasti sovun qutisicha keladigan joyidan qaychida qiyib olingan. Ustidan oq latta tikib qo‘yilgan edi. Agar mahbus raqam yozilgan lattani olib tashlab qochib ketsa, qidiruvchilar kiyimidagi qiyib olingan joyidan bilib oladilar. Shu lattalarga mahbuslarning raqamini yozishim kerak. Raqam oftobda ham, qor-yomg‘irda ham o‘chmaydigan qora lak bilan («Kuzbas lak» bilan) yoziladi. Lak sovuqda toshdek qotib qoladi. Novvoyxonadan toshko‘mir cho‘g‘ini kurakchada olib kelib, lak solingan bankani uning ustiga qo‘ydim. Lak erigandan keyin boya nazoratchi berib ketgan ro‘yxatga qarab, raqamlarni yozishga kirishdim. Raqam yoniga mahbusning ism-familiyasi qayd etib qo‘yilgan edi. O’n yettinchi kurtkaga raqam yozmoqchi bo‘lib ro‘yxatga qaradimu hayratdan yoqamni ushladim. «YeYe3781» raqami yoniga «Kimsanboy Yolqinov» deb yozib qo‘yilgan edi. Ertalabdan beri xayolimdan ketmayotgan «kim u» degan jumboq yechilgan edi.
Olisda qolgan beozor, sho‘x, yerga ursa osmonga sak-raydigan tizginsiz bolaligim, tezroq katta bo‘lib, aziz va jonajon Vatanga xizmat qilish, «xalqlar dohiysi, ulug‘ va mehribon otamiz Stalinga sodiq bo‘lish» orzusi yurak-yuraklarimizda jo‘sh urgan qaynoq yoshligimiz ko‘z o‘ngimdan chaqmoqdek bir yalt etib o‘tdi.
Kimsanboy! U bizning bolalardan chiqqan qahramonimiz edi. Uttizinchi yillarda uning suvrati gazetalardan tushmasdi. Maktablarda, pioner uylarida, istirohat bog‘larida, yoshlar lagerlarida odam bo‘yi qilib chizilgan suvratlari bir qarashda ko‘zga tashlanadigan joylarga ilib qo‘yilardi. Va suvrat tagiga: «Pioner! Kahramon Kimsanboy Olimjonovga salyut berib o‘tishni unutma!» deb yozib qo‘yilardi. Butun O’zbekiston bolalari undan ibrat olishga, u ado etgan vatanparvarlik jasoratini takrorlashga qasamyod qilishardi.
Uning otasi Olimjon Raxmonov rayon maorif bo‘limining mudiri edi. Tarix bilimdoni bo‘lgan 6u odamni rayondagi jami tarix o‘qituvchilari ustoz deb atardilar. Hatto uyiga ham kelib, undan Turkiston tarixi bo‘yicha bilmaganlarini so‘rab bilib olardilar. Uning uyida kitob ko‘p edi. Alohida bitta uydagi tokchalarga juda noyob kitoblar terib qo‘yilgan edi. Domla bu kitoblarni birovlarga bermasdi. Zarur bo‘lsa, shu yerga kelib o‘qishgagina ruxsat berardi. Amir Temur, Mirzo Bobur, Nargaaxiy, Forobiy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Najmid-din Kubro, Al-Beruniy, Xoja Ahror, Ahmad Yassaviy kabi allomalarning o‘tgan asrlarda xattotlar tomonidan ko‘chirilgan noyob qo‘lyozmalarini Domla ko‘z qorachig‘idek asrardi. Kechalari yettinchi lampa yorug‘ida tong otguncha mutolaa qilardi.
Ko‘pincha Domlaning uyiga keksa ziyolilar to‘planib, tarixda o‘tgan o‘zbek mutafakkirlari to‘g‘risida suhbatlar qilishardi. Yig‘ilganlar Olimjon domlaning bilimiga, bilag‘onligiga qoyil qolardilar. Suxbat o‘z-o‘zidan ota-bobolari Shahrisabz barloslaridan bo‘lgan buyuk shoir Mirzo Abdulqodir Bedilga borib taqalardi. Bedilxonlik boshlanardi, ko‘plaishb Bedilning sirru sehrga to‘la g‘azallarining mag‘zini chaqishga kirishib ketardilar. Albatta, Olim domlaning talqinlari hammani lol qoldirardi. O’shanday suhbatlarning birida gap aylanib Fuzuliyning bitta g‘azaliga borib qadaldi. Mehmonlardan birovi Fuzuliy ham o‘zbeklar orasida Navoiy darajasida mashhur ekanini, uning ko‘p g‘azallari o‘zbek hofizlari tomonidan qo‘shiq qilib aytilishini gapirib qoldi.
— Domla, Fuzuliyning bir g‘azali bor, mag‘zini sira chaqolmadim. Ko‘p bilimdonlardan so‘raganimda tayinli bir javob berolmadilar. Shu to‘g‘rida sizning fikringizni bilmoqchi edim.
Olimjon domla narigi xonadan Fuzuliyning devo-nini olib chiqdi. Ko‘zoynak taqib, do‘stining tishi o‘tmagan o‘sha g‘azalni topdi. Chiroqqa solib, ikki-uch marta o‘kidi.
— Xo‘sh, qaysi joyiga tushunmadingiz? — deb so‘radi do‘stidan.
— Fuzuliy shunday deb yozadi: «G’amlarim shuncha KO‘PKI, tuyaning ustiga ortsam, zindonga tashlangan kofirlar ozod bo‘ladi». Xo‘sh, nima uchun ozod bo‘ladi?
— Tushunmadim.
Domla o‘ylanib qoldi. Darhaqiqat, tuyaning ustiga g‘am yukini ortsa, nega kofirlar ozod bo‘ladi? Domla ko‘p o‘yladi. Keyin boshini ko‘tarib mehmonlarga qaradi.
— Gap bundoq. Bu sirning ma’nisiga yetish uchun Fuzuliy yashagan davrga murojaat qilish kerak. O’sha davrdagi rivoyatlarni, maqolu matallarni, hatto qo‘shiqlarni xam bilmoq kerak. Bir rivoyatda odamlar Allohdan, ey tangrim, zindonda yotgan kofirlar qachon ozod qilinadi, deb so‘rabdilar. Allox, tuya ignaning teshigidan utgandagina kofirlar ozod qilinadi, deb javob qilgan ekan. Fuzuliy ana shu rivoyatni g‘azaliga asos qilib olgan. Ya’ni: «Mening g‘amlarim shunchalik ko‘pki, tuyaning ustiga ortsam, ko‘tarolmay, ozib, ipdek bo‘lib qoladi». Ipdek ozib qolgan tuya ignaning teshigidan bemalol o‘tishi mumkin. Demak, kofirlar zindondan ozod qilinadi.
Domlaning bu qadar bilimdonligiga qoyil qolishdi, taxsinlar o‘qishdi.
Domlaning bo‘yiga yetib qolgan egizak qizlari bor edi. Shu egizaklardan keyin ko‘rgan bolalari turmadi. Bir yoshga to‘lar-to‘lmas vafot etaverdilar. U har gal oy-kuni yaqin qolgan xotinining do‘ppayib qolgan qorniga qarab: «Kimsan, o‘g‘ilmisan, qizmisan?» deb kulardi. «Agar qiz bo‘lsang, otingni Kimsanoy qo‘yaman, o‘g‘il bo‘lsang, Kimsanboy ko‘yaman», derdi shirin bir entikib. Xayriyat, o‘g‘il tug‘ildi. Oti Kimsanboy bo‘ldi. Shu bola o‘n ikki yoshga kirdi. Beshinchi sinfda o‘kiydi. Domla kitob titish bilan ovora. Tong otguncha o‘tirib, nimalarnidir yozadi. Yozgan maqolalari «Maorif va o‘qituvchi», «Madaniy inqilob» gazetalarida bot-bot bosilib turadi.
Kimsanboy maktabda faol pionerlardan. U Lenin, Stalin to‘g‘risida yozilgan she’rlarni ajib bir mahorat bilan deklamatsiya qiladi. Uni rayon, hatto viloyat miqyosida o‘tadigan tantanali yig‘inlarga, slyotlarga, o‘qituvchilarning konferentsiyalariga chaqirib, she’rlar o‘qitishadi. Olimjon domla unga, bolam, bunaqa havoyi ishlarga juda xam berilib ketma, yo artist bo‘lmoqchimisan? Yaxshisi, darsingni tayyorla. Jamoat ishlari darsdan keyin bo‘lsin, deb nasihat qilardi. Bir xonada domla qalam qitirlatadi, Kimsanboy boshqa xonada har xil harakatlar qilib, baland ovoz bilan she’r deklamatsiya qiladi.
Bir kuni maktab direktori uni dars paytida idora-ga chaqirtirdi.
Direktorning kabinetida notanish odam o‘tirardi.
— Bu o‘rtoq sen bilan gaplashgani kelganlar. Sizlarni xoli qoldiraman, gaplashib olinglar, — deb direktor chiqib ketdi.
Notanish odam gapni nimadan boshlashni bilmay, birpas unga tikilib o‘tirdi. Keyin portfelidan gazeta olib uning oldiga qo‘ydi. Bu Moskvada chiqadigan «Pionerskaya pravda» gazetasi edi.
— Ikkinchi sahifadagi maqolani yaxshilab o‘qib chiq, — dedi u, — suvratga ham yaxshilab qara. Qaxramon pioner Pavlik Morozov shu bo‘ladi.
Kimsanboy o‘rischani durust bilmasdi.
Pavlik Morozovni xalq dushmanlari vahshiylarcha o‘ldirishgan. U vatanga sodiq, Lenin-Stalin ishiga hayotini bag‘ishlagan zamondoshimiz. Uning otasi xalq dushmani, Sho‘ro tuzumini ag‘darib tashlashni niyat qilgan. Pavlik o‘sha dushmanning sirini fosh etadi. Hozir Sho‘rolar jumhuriyatining hamma joyida Morozovchilik harakati boshlanib ketdi. Yosh vatanparvarlar ichki dushmanlarni fosh qilish uchun qasamyod qilmokdalar. Sen ham shu harakatga qo‘shilishing kerak. Bu sening muqaddas burching. Biz aytgan ishlarni bajarsang, seni Butunittifoq pionerlarining «Artek» nomli lageriga yuboramiz. Faol pionerlarning Moskvada bo‘ladigan slyotida ham qatnashasan. O’sha yerda buyuk ustozimiz, dohiymiz Stalinni ko‘rasan.
Kimsanboyning ko‘zlari yashnab ketdi. «Mukaddas poytaxtimiz ulug‘ Moskvani, tirik dohiyni ko‘rish, Qora dengiz sohilidagi jahon bolalari dam oladigan lagerda shohsupaga ko‘tarilib she’r o‘qib bersa bormi!..» Kimsanboy shoshib qoldi.
— Men nima ish qilishim kerak?
— Avvalo, o‘rtamizda bo‘lib o‘tgan bu suhbatni birovga aytmaslikka so‘z berasan. Bundan keyingi suhbatlarimizni ham sir saqlaysan. — U shunday deya turib, portfelidan bir varaq qog‘oz olib unga uzatdi. — Bunga imzo chekib ber. Avval o‘qi, keyin imzo chek.
Qog‘ozga shundoq so‘zlar yozilgan edi: «TILXAT. Menkim, Kimsanboy Olimjon o‘g‘li GPU xodimi M. Mansurov bilan bo‘lgan suhbatimizni birovga aytmayman. Otam Olimjon Rahmonovning xatti-harakatlarini kuzatishga so‘z beraman. Uyga keladigan mehmonlar bilan nimalar to‘g‘risida gaplashganini yozib beraman. Agar bo‘lib o‘tgan gaplarni, otam xaqida to‘plangan ma’lumotlarni birovga aytsam, jinoyat kodeksining tegishli moddasi bo‘yicha jazolanaman».
— O’qib bo‘ldingmi? Endi imzo chek!
Kimsanboy o‘ylab o‘tirmay tilxat ostiga imzo chekdi.
— Tilingga ehtiyot bo‘l. Otang haqida yozib qo‘ygan xatlarni xar haftaning dushanba kunlari o‘zim kelib, shu yerdan olib ketaman. Agar birovga aytsang, yo otangga bildirsang, xuddi Pavlik Morozovdek halok bo‘lasan. Yanagi kelishimda, agar aytganlarimni uddalasang, viloyat pioner tashkiloti seni qo‘l soat bilan mukofotlaydi, bildingmi?
GPU xodimi Mansurov har dushanba kuni maktabga kelar, Kimsanboy yozib qo‘ygan ma’lumotlarni o‘qib ko‘rgach, boshqatdan yozdirardi.
— Kerakli gaplarni yozish kerak. Faktlarga siyosiy tus berishni o‘rgan! Bobokalon dohiymiz Karl Marks: «Din xalq uchun afyundir», degan. Uyimizga kelgan mexmonlar Axmad Yassaviy degan reaktsion dindor shoirni ko‘klarga ko‘tarib maqtashdi. Xalqni asoratga soluvchi she’rlarini o‘qishdi, deb yozish kerak. Alisher Navoiy «Xamsa»ni, «Chor devon»ni yozganda Pushkinning xabash bobosi O’rta Yer dengizining janubiy qirg‘oqlarida chig‘anoq terib yurardi. Mirzo Ulug‘bek Samarqandda Rasadxona barpo etgan paytlarda o‘rislar xoxollarning malayi edi, chipta kovush kiyib yurishardi, degan gaplarni aytishdi, deb yozgin!
— Bunaqa gaplarni endi sizdan eshitib turibman... Qandoq qilib yolg‘onni yozaman?!
Birdan Mansurovning jahli chiqib ketdi.
— Yozavermaysanmi, tirrancha! Aytmagan bo‘lishsa, endi aytishadi! Xalq dushmanlari hamma gaplarni birdan aytib qo‘ya qolishmaydi. Ular nihoyatda pixini yorgan, niqoblangan yovlarimiz.
Kimsanboy bir hafta mobaynida jonini jabborga berib to‘plangan ma’lumotlarni qaytadan Mansurov aytgandek qilib yozdi. Tagiga imzo chekdi.
— Ha, balli! Mana shunaqa qilib yozish kerak. Menga qara, viloyat pioner tashkiloti seni qo‘l soati bilan mukofotladi. Ma, taqib ol! Eh-he, seni hali qancha mukofotlar kutyapti!
GPUning pioner tashkiloti nomidan bergan soatini Mansurov Kimsanboyning bilagiga taqib ko‘ydi.
Kimsanboy o‘zida yo‘k shod edi. Ertaga bolalarning ko‘zini o‘ynatib taqpb yuraman. deb quvonchini ichiga sig‘dira olmay, Mansurovga minnatdorchilik bildirib, u bilan xayrlashdi. Mansurov ketar chog‘ida: «Qanaqa yozishni bilib olding-a?» deb eslatib qo‘ydi.
Bu xil ma’lumot yozishlar uch oydan ortik davom etdi. Bu orada «pioner tashkiloti» Kimsanboyni velosiped bilan ham mukofotladi. O’sha oyning oxirlariga borib Kimsanboy Butunittifoq pionerlari slyotida katnashish uchun Moskvaga ketdi.O’zbekistondan Kimsanboyga o‘xshagan «Morozovchi»lardan yana o‘n bir bola bor edi. Slyot qatnashchilaridan o‘n yetti nafar bola «Hurmat belgisi» ordeni bilan mukofotlandi. O’lar orasida Kimsanboy Olimjonov ham bor edi. Kimsanboy Ittifoq oqsoqoli Kalinin ko‘lidan orden olar ekan, prezidiumda qarsak chalayotganlar orasida «bukj dohiy, xalqlar otasi Sta-lin»ga ko‘zi tushdi. O’zini tutolmay ho‘ngrab yubordi.
U Moskvadan qaytib kelganda dadasi yo‘k Edi. Olimjon domla bilan yana yetti o‘qituvchi qamoqqa olingan ekan.
Ular nima gunoh qilgan ekanlar, dsb hayron bo‘lgan odamlar gazetada bosilgan «Maorifga uya kurgan quzg‘unlar» nomli makrlani o‘qiganlaridan keyin nima gapligini bildilar. Birov: «Buni karanglar-a, domla tuppa-tuzuk odam edi, odamning olasi ichida, deganlari bejiz emas ekan», desa, yana birovi: «Puxta niqoblangan, ayyor odam ekan», deydi. «Qing‘ir ishning qiyig‘i qirq yildan keyin xam chikadi, hushyor bo‘lish kerak, bunaqalardan hali oramizda ko‘p bo‘lishi mumkin», deydiganlar ham bo‘ldi. Dunyoning ishlari xo‘p qiziq-da, ota — sotqin, bolasi — chin vatanparvar!
Kimsanboyni ikki marta tergovga chaqirib, otasi bilan yuzlashtirdilar. Olimjon domla bu ishlarda o‘g‘lining ham ko‘li borligini bilmasdi. Yuzma-yuz paytida Kimsanboy aytgan gaplarni eshitib, yoqasini ushladi. Tergovchining: «Shu gaplar rostmi? Tasdiqlaysizmi?» degan so‘rog‘iga javob bermadi. Peshonasiga shapillatib urib: «E-e, attang, attang! — deya o‘g‘lining betiga qarab: — Iloyo, juvonmarg bo‘l! Umring xor-zorlikda o‘tsin! — deb yuziga fotiha tortdi.
Moskvadan «Troyka» Olimjon domlani o‘n besh yil-ga hukm kilgani to‘g‘risida qog‘oz keldi.
Oradan sakkiz yil o‘tdi. Kimsanboy yigirma yoshga to‘ldi. 1942 yili armiya safiga chaqirildi. Qishloqlardan frontga ketayotganlarni tantanali kuzatish marosimiga yuzdan ortik komsomol a’zolari to‘plandi. Bo‘la-jak jangchilar nomidan «Hurmat belgisi» ordeni ni-shondori Kimsanboy Olimjonovga so‘z berildi.
— Men hayot-mamot jangiga ketyapman. Xalq dushma-nining o‘g‘li bo‘lib emas, asl vatanparvar, dohiy Stalin farzandi bo‘lib urushga kiraman. Bugundan boshlab familiyam Olimjonov emas, Yolqinov bo‘ldi. Ko‘ksimda buyuk Stalin bilan jangga kiraman! — U shunday deb ko‘ylagi yoqasini yechib yubordi. O’ning ko‘ksida igna sanchib ishlangan Stalinning suvrati bor edi. — Ulug‘ dohiy jangda menga madadkor bo‘ladi, — deb so‘zini tugatdi Kimsanboy.
Qarsaklar yangradi. Olqishlardan mast bo‘lgan Kimsanboy ko‘ksini ochgancha tantanavor iljayib turardi...
Shu tobda qamoqxonaning kulrang kurtkasiga «YeYe3781» raqamini yozar ekanman, ko‘zlarimga ishonmay, rakam yonidagi familiyaga yana bir marta qaradim. Adash-mabman. Unga «Kimsanboy Yolqinov» deb yozilgan edi.
Boya oftobda yotgan mahbuslarga qarab yum-yum yig‘layotgan Olimjon domla — Kimsanboyniyg otasi. Kiyimini yechmay yotgan, boshi bir tomonga qiyshaygan mahbus — sobiq kahramog‘g piog‘g‘er Kimsanboy Olimjonov edi.
Olimjon domla o‘g‘lini tanidi. Ammo Kimsanboy otasini tanimadi.
Oradan besh-o‘n kun o‘tib yangi mahbuslar karantindan chikdi. Ularni uchta-to‘rttadan qilib baraklarga joylashtirishdi. Ochiq konda portlatilgan ruda xarsanglarini vagonchalarga ortadigan brigadalarga qo‘shib yubo-rishdi.
Kimsanboy lagerning o‘zida — «zona»da qoldirildi. Chunki ug‘g‘ing o‘ng ko‘li sinib, qiyshiq bitib qolgan. Yurganda boshi u yoq-bu yoqqa og‘ib ketaveradi. Ko‘zi ham xiralashgan. Oldida turgan odam tuman orasidan ko‘rinayotganga o‘xshayveradi. Lekin eshitish qobiliyati juda kuchli.
Yangilar kelgandan keyin lagerdagi mahbuslar hayoti birdan o‘zgarib ketgandek bo‘ldi. Hayot hayot ekanda. Mahbuslar har qanday azob-uqubatlar ichida ham, ertaga ularni dahshatli fojia kutayotganini sezganda ham yashash tarzini o‘zgartirmaydi. Og‘ir, juda og‘ir mehnatdan toliqib kelib, to‘rt qoshiqqina suli bo‘tqani yeb olib, barakda o‘ringa yechinmay yotib orom oladi. Nazoratchi maxbuslarni sanab, barakni ustidan qulflab qo‘ygandan keyin bir damgina asil insonlikka qaytgandek bo‘ladilar. Bu barak ularning daxlsiz vatani, uyi, hovlisi bo‘lib tuyuladi. Bunda uyat, juda uyat latifalar aytiladi. Barak derazalari kulgidan zirillab ketadi. Bunda mahbuslar xayollariga erk beradilar. Boshlaridan o‘tgan voqealarni so‘zlab beradilar. Aytayotgan sarguzashtlari, albatta, yolg‘on gaplar. Hech kim yolg‘on aytyapsan, demaydi. Yolg‘on bo‘lsa ham qiziq bo‘lsa bas.
Biri professorning o‘g‘liman, deb Bolshoy teatrning yosh bir raqqosasini yo‘ldan urganini, juda ozg‘in ekansan, deb ertalab uyidan haydab yuborganini xuddi rost gapdek hayajon bilan aytib beradi.
— Shu desangiz, — deb gap boshlaydi yana biri, — SIBLAGdalik paytimda juda badtarin, johil bir nachalnigimiz bo‘lardi. Bir ko‘zi shishadan edi. Jahl bilan stolni mushtlaganda shisha ko‘zi otilib chiqib stolga, undan sakrab yerga tushardi. Shisha ko‘zni ko‘pchilik bo‘lib izlab tuprokdan topib, yuvib berardik. Bir kuni ko‘zi otilib yerga tushganda bildirmay bir tepgan edim, ruda olib ketayotgan transportyor lentasiga borib tushdi. Ruda bilan vagonga to‘kildi. Buni hech kim sezmadi. O’sha kuni kechgacha ellik kishi ko‘zni qidirshdi. Topilmadi. Nachalnik yangi ko‘z buyurtma qilish uchun Moskvaga ketdi. Bir oy yo‘q bo‘lib ketdiyu yangi ko‘z bilan kelguncha otpuskaga chiqqandek yayraganmiz, — deya g‘urur bilan g‘irt yolg‘on hikoyasini kula-kula tugatadi.
Yana biri «Ogonyok» jurnalida bosilgan chiroyli bir yigitning suvratini qiyib olib, mashhur kinoaktrisaga o‘ldim-kuydim deb yozgan xatiga qo‘shib jo‘natganini, aktrisadan «ikkinchi bunaqa ahmoqlik qilmang, bu o‘z erimning suvrati-ku» degan javob olganini aytganda barak ichi, bomba portlagandek, kulgidan larzaga tushgandi.
Yangilar kelgandan keyin bu kulgilar, bu xil quvnoq suhbatlar barham topgandi. Bunga sabab — yangilar asosan «seksotlar», «stukachlar» edi («seksotlar», «stukachlar» mahbuslar to‘g‘risida boshliqlarga yashirincha ma’lumot berib turadiganlar).
Yangi kelganlar ichidagi zo‘ravonlar «mahalliy» zo‘ravonlarning ko‘zini ochirmay qo‘ydi. Ular oshxonaga borib, ko‘ichilik bilan ovqatlangani or qiladilar. Bizning zo‘ravonlarimiz ularga ovqat tashib, qo‘lini artishga sochiq tutib turadilar. Qarindoshlaridan posilka olganlar quruk qo‘l bilan qolaveradilar. Tuqqan onasi pishirib yuborgan tansiq shirinliklar ham o‘sha zo‘ravonlarning nasibasi bo‘lib qolgandi.
Seksotlarni, stukachlarni bir lagerda uzoq ushlab turmasdilar. Ularning ayg‘oqchiligi ochilib qolishi bilan boshqa lagerga jo‘natardilar. Agar jo‘natmasalar, mahbuslar ularni albatta o‘ldirib yuborardilar.
Kimsanboy ham faol seksotlardan edi. Vorkuta lagerida mahbuslar uni urib, ma’lumot yozadigan o‘ng qo‘lini tirsagidan sindirishgan edi. Balxash lagerida orqa miyasining pastiga, qoq ensasiga belkurakning sopi bilan urib, chuqurga tashlab ketishgan. Soqchilar uning dodlagan ovozini eshitib, chuqurdan chiqarib olishgan. Ana shundan keyin uning o‘ng qo‘li tirsagidan qotib, boshi goh o‘ngga, goh chapga o‘zidan-o‘zi burilib qoladigan, sog‘ qo‘li bilan to‘g‘rilab, oldinga qaratib qo‘ysa, boshi musichaning kallasidek old-orqasiga siltanib, borib-kelaveradigan bo‘lib qolgandi.
Iyul oyining oxirlariga borib havo nihoyatda isib ketdi. Daraxtsiz, giyohsiz, tuprog‘iga mis kukuni aralashgan yer qizdirilgan tovadek bo‘lib, kirza botinkaning tag charmidan o‘tib, oyoqni kuydirardi. Mahbuslar baraklarning soya tomonlarida jon saqlashardi. Terdan shalabbo bo‘lgan kurtkalarini toshlarga, qizigan tuproqqa yozib quritishardi. Ko‘pchilikning kurtkasi yuvilaverib, raqamlari o‘chib ketgandi. Shunday paytlarda menga ish ko‘payardi. Kiyimida raqami o‘chgan mahbuslarni soqchilar darvozadan chiqarishmas, menga yuborishardi.
Olimjon domla oldimga kelib, orqa o‘girib tizzaladi-da, yelkasini tutdi. Yangilar kelgandan beri domla ozib ketdi. Yana besh-olti yosh qarigandek edi.
— Domla, yaxshi yuribsizmi? — dedim yelkasiga raqam yozarkanman.
— Xudoga shukur, o‘lmagan qul yashayverarkan.
— Shu deyman, domla, yoshingiz ham bir joyga borib qoldi. Kattalarda insof yo‘q-da. Sizni ishga chiqarmasalar ham bo‘lardi.
Domla sergaklandi. Uning ko‘nglidan, nega bunday deyapti, seksot emasmikan, degan xayol o‘tdiyov!
— Juda unchalik qari emasman. Bergan nonini oqlab yuribman.
Sut ichib og‘zi kuygan odam qatiqni ham puflab ichadi, degandek, domlaning ham ko‘p marta og‘zi kuygan ko‘rinadi.
Qamoqxonalarning «telegrafi» juda anik ishlaydi. Kaysi lagerda qandok voqea yuz bergani uch kunga qolmay xamma lagerlarga yetib boradi. Kaysi shaxar turmasida kimlar yotgani, ular kaysi modda bilan ayblanayotganlari, ular orasida seksotlar bor-yo‘qligini aniq biladilar. Yangilarning ko‘pchiligi seksot ekani to‘g‘risidagi xabar o‘sha kuniyoq kelgan edi. Olimjon domla uzok yillardan beri qamoqda yashab lager xayotining ming bir chiyrig‘idan o‘tib, pishib ketgan odam edi. Shuning uchun ham u birov bilan dardlashmas, o‘z yog‘iga o‘zi qovrilib yuraverardi.
Mahbuslarni konvoylar ishga xaydab ketgandan keyin uch ming kishilik lager bo‘shab qoldi. Mening ertalabki xizmatim ham shu bilan tugadi.
Endi barakka ketmoqchi bo‘lib turganimda, kallasini likillatib Kimsanboy keldi.
— Birodar, shu ortib kolgan lakni menga bersangiz.
— Lakni nima qilasiz? — dedim.
— Kerak, yo‘q demang.
— Mayli, oling, — dedim lak solingan tunuka bankani unga uzatib.
— Rahmat, — deya orkasiga burilar ekan, sog‘ ko‘li bilan kallasini barak tomonga to‘g‘rilab qo‘ydida, asta keta boshladi.
Ajab, Kimsanboy tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib ketibdi. Navqiron yoshida yuzlarini ajin qoplabdi. Ko‘z kosalari chukurlashgan, sochlari to‘kilib, boshi yalang‘ochlanib qolgandi. Ammo ko‘zlari, ovozi o‘sha-o‘sha, bolaligidagidek edi. Kunlar chidab bo‘lmas darajada isib ketgan bo‘lishiga karamay, u hamon tomog‘igacha tugmalari kadalgan kurtkasini terdan bijg‘ib ketgan bo‘lsa xam yechmasdi. U xar kuni ertalab qora lak olgani oldimga keladigan bo‘ldi. Shunday kunlarning birida uning kimligini o‘ziga aytdim.
— Otangiz sizga xo‘p bilib ot qo‘ygan ekan. Qarang, kimligingizni o‘zingiz ham bilmaysiz.
Uning ko‘zlari olazarak bo‘lib qoldi. Ko‘liga tira-lib o‘rnidan turmoqchi bo‘lgandi, chap qo‘li kuchsizlik qilib yana o‘tirib qoldi.
— Kimsanboy, mendan yashirmay qo‘ya qoling, — dedim bosiqlik bilan. — Ikkovimiz bitta qishloqning bolasimiz. Kimligingiz kaftimning chizig‘idek ayon. Siz Pavlik Morozovning sadoqatli izdoshisiz. O’z otangizni GPUga sotganingiz uchun «Hurmat belgisi» ordeni bilan mukofotlangan Kimsanboy Olimjonovsiz. Sizlarni frontga kuzatish marosimida qishloq komsomollariga: «Men ko‘ksimda buyuk Stalin bilan jangga kiraman». deb ko‘kragingizdagi Stalttn suvratini minbarda turib ko‘rsatganingizda men ham bor edim. Sizga qora lak nima uchun kerakligini bilaman. Stalinning suratini chaplash uchun kerak. Bunaqa qilishning endi foydasi yo‘q. Saraton issig‘ida terlagan badanga bo‘yoq yopishmaydi. Ko‘chib ketaveradi. Bundan tashqari... — deb zimdan unga nazar tashladim. Bopga o‘ng tomonga burilib qolgandi. — Ko‘ksingizda Stalin borligini zeklar allaqachon bilib olishgan. Yakshanba kuni sizni yechintirib, ko‘kragingizdagi qora lakni kerosin bilan, solyarka bilan, benzin bilan Stalinning suvrati ko‘ringuncha ishqalamoqchilar. Ko‘ksingizdagi Stalinni ming-minglab mahbuslarga ko‘rsatishmoqchi. Sizga maslahat, xo‘jayiningizga ayting, sizni yo vaqtincha qamab qo‘ysin, yo boshqa lagerga jo‘natib yuborsin.
Xoinni ogohlantirib to‘g‘ri ish qildimmi, bilmadim. Harholda bir qishloqdan bo‘lganimiz uchun shunday qildimmi, bilmayman, bilmayman.
Kimsanboyning kallasi chapdan o‘ngga, o‘ngdan chapga muttasil borib kelaverdi. Xuddi tutqanoq tutayotganga o‘xntardi. U mashakkat bilan o‘rnidan turib, boshini barak tomonga to‘g‘rilab qo‘ydi. Baribir boshi yon tomonga silkinaverganidan yo‘lni ko‘rolmay gandiraklay boshladi. Ikki marta yiqildi. Yana turdi. Ko‘r odamday tusmollab yura boshladi. Unga ham rahmim keldi, ham updan jirkanib ketdim.
Ertasiga u qora lak olgani kelmadi. Tushlikka yaqin uchinchi barakda nimadir bo‘ldi. O’sha tomonga sanitar yugurib o‘tdi. Lager kasalxonasining jarrohi — katorjpik Shtokman va zambil ko‘targan ikki sanitar izma-iz o‘sha yoqqa yugurib ketishdi. Bir ozdan keyin zambilda konga belangan Kimsanboyni kasalxonaga olib o‘tishdi.
— Ko‘ksiga pichoq sanchibdi, — dedi barak navbatchisi. — Battar bo‘lsin! Itga it o‘limi. Mahbuslar baribir uni tirik ko‘yishmasdi.
Kechqurun ishdan qaytgan Olimjon domla kasalxona baragi oldida u yokdan-bu yoqqa asabiy borib-kelib turibdi. Eshik oldida maxorka chekib turgan sanitardan:
— Ahvoli qalay? — deb so‘radim.
— Bilmadim, hozircha bir nima deyish qiyin. Pichoq yuragiga bir santimetrcha kirgan.
Ertalab sanitar oldimga kelib:
— Bemor Yolqinov sizni so‘rayapti, — dedi.
Kimsanboy ko‘kka boqib yotibdi. Ora-sira ojizgina ingrab ko‘yadi. Tepasiga borib, axvolini so‘radim. Uning xushi joyida edi. Faqat ko‘p qon ketganidan juda holsiz, bemajol.
— Hamqishloq, yaqinda muddatingiz tugab uyga ketasiz, — dedi u past tovushda. — Iltimos, dadam qamoqdan qaytib kelgan bo‘lsa, mening uzrimni yetkazing. Gunohini qoni bilan yuvdi, deb ayting.
U charchadimi, hartugul, ancha paytgacha indamay yotdi. Navbatchi sanitar, kerakli gapini ayta olmayapti, deb o‘ylab bizni xoli qoldirib chiqib ketdi.
— Bu dunyoning azoblaridan kutulishimga sanoqli soatlar qolgan. Sizdan o‘tinib so‘rayman, Shtokmanga ayting, jonim uzilishi bilan tanam sovumay, jasadim qotmay turib ko‘ksimdagi Stalin suvratini terim bilan shilib olsin. Fashistlarning kontslagerida o‘liklarning terisini shilishda Shtokman assistentlik qilgan. Qandoq shilishni yaxshi biladi. U dunyoga ham Stalin bilan ketmay. U bilan bitta qabrda yotgulik qilmasin.
Uning bu gaplari iltimos emas, vasiyat edi.
— Xotirjam bo‘ling, albatta unga aytaman, — deb va’da berdim.
Fashistlarning kontslagerida Kimsanboy Yolqinov o‘likxonaga qorovul bo‘lgan deb eshitgan edim. O’lgan asirlarni tikanli sim bilan o‘ralgan joyga sarjinga o‘xshatib taxlab qo‘yganlar. Qish chillasida o‘liklar toshdek qotib, muzlab qoladi. Ularning og‘izlaridagi tilla tishlarini olg‘irlar qoqib ketmasin, deb qo‘riqlashardi. Badanida yara-chaqasi yo‘q o‘liklarni ichkariga, issiqxonaga olib kirganlarida muz erib, murdalarning badani yumshab qoladi. Shundan keyin terisini shilish oson bo‘ladi. Bu terilardan tannoz xonimlarga sumkachalar, tanga-chaqa soladigan hamyonchalar, qayishlar yasashardi. Ba’zan yorilgan barabanlarga ham qoplashar edi.
Kimsanboyning oldidan chiqib, jarrox Shtokmanning xonasiga kirdim. Yolqinovning vasiyatini unga aytdim. Shtokman bosh chayqadi.
— Buni hatto xayolingizga keltirmang. Umrimda bunaqa ish qilmaganman. Ammo qilmagan ishimni zo‘rlab bo‘ynimga qo‘yib, otuvga hukm qilishgandi. Keyin otuv hukmini yigirma yillik katorgaga almashtirishdi. Kechirasiz, yana boshqatdan otuvga hukm etilishni istamayman!
Shu bilan Shtokman gapni kisqa qildiyu meni xonasidan chiqarib yubordi. Ertalab borganimda sanitar Yolqinovning sahar paytida joi berganini aytdi. Ichkariga kirib murdani ko‘rmoqchi bo‘ldim. Ikki sanitar uning ustidagi choyshabni ochib, Stalinning suvratini tomosha qilishayotgan ekan. Pichoq Stalinning chap ko‘zidan sal pastrog‘iga sanchilgan edi. «Dohiy»ning suvrati shu qadar mahorat bilan ishlangan ediki, xuddi tirikka o‘xshab ko‘rinardi. Ajab, o‘lik tanada tirik Stalinning suvrati.
Mendan oldin Olimjon domla kelib, murdaga uzoq tikilib o‘tirganini, o‘pkasini bosolmay o‘kirib yig‘laganini aytib berishdi. Qaytib chiqqanimda domla eshik kesakisiga boshini tirab, holsiz bir alpozda turardi.
— Domla, bir musulmonning bolasi olamdan o‘tdi, —dedim. — Shunga janoza o‘qitsak bo‘larmidi?
Domla indamadi. Uzoq sukutdan so‘ng:
— Unga janoza lozim emas, — dedi. — Ko‘kragida kofirning suvrati bor. Endi u bejanoza, bekafan ko‘miladi.
U shunday dediyu gandiraklab-gandiraklab, barak orqasiga o‘tib ketdi.
«Dohiy» Stalinning jasadi tuproqqa ko‘milmadi. Uni ichiga poxol tiqib, mavzoleyga, ustozi Lenin yoniga yotqizib qo‘ydilar.
Bu yerda esa u bir xoinning badaniga yopishib, atigi bitta murda arang sig‘adigan go‘riga sherik bo‘lib yotibdi.
Shu bilan ichimizdan chiqqan xoinning jirkanch umri yakun topdi.
1999 yil, 17 iyun.

Добавлено (01-Сен-2011, 00:23)
---------------------------------------------
Taqdir, taqdir, muncha shafqatsizsan? (hikoya). Said Ahmad
TAQDIR, TAQDIR, MUNCHA SHAFQATSIZSAN?
(«Ko‘z yoshi tomgan hikoyalar» turkumidan)

Stalin o‘lgan, Beriya otilgan, mahbuslarga munosabat bir kadar yumshagan paytlar. Avgust oyida lagerimizga respublika ichki ishlar vazirining o‘rinbosari general Jaqsiliq Stepanov kelib, mahbuslar bilan suhbatlashdi. Qamoq ichidagi qamoq, ya’ni kechasi mahbuslar ustidan kulflab qo‘yilgan baraklar derazalaridan temir panjaralar yaqin kunlarda olib tashlanishini aytdi. U Qozog‘iston Rossiya bilan chegaradosh Pavlodar viloyatida, Irtish daryosi bo‘ylarida katta bo‘lgan, ruslashib ketgan qozoq oilasida tug‘ilgan edi. U yetkazgan xushxa-bardan quvongan mahbuslar qarsak chalib, minnatdorchi-liklarini izhor qildilar.
— Yaxshi kunlarni kutinglar. Hammangizning tergov materiallaringiz ittifoq komissiyasi tomonidan ko‘rib chiqilyapti. Ular bizdan har biringiz to‘g‘ringizda fikr so‘rashadi. Hozir yuzdan ortiq odam sizlarga xarakteristika yozish bilan band. Iltimos, tartib-qoidani buzmanglar. O’zini yaxshi, intizomli tutganlar vaqtliroq erkinlikka chiqadilar. Har kim o‘z mutaxassisligi bo‘yicha ish ko‘rsatishi kerak.
Norkobil degan zek o‘rnidan turib, qo‘lini ko‘tardi. U asli termizlik bo‘lib, Amudaryo portida qayiqchi bo‘lib ishlagan. Vazifasi — kemada kelgan yuklarning Afg‘onistonga tegishlisini qayikda narigi qirg‘oqqa o‘tkazib topshirish. U josuslikda ayblanib, o‘n besh yil muddatga hukm qilingan. Ya’ni aybi — daryoning naryog‘ida afg‘on savdogaridan bir kostyum bilan tufli sotib olgani. Chet ellik shubhali odam bilan aloqada bo‘lgansan, deb ayblangan edi. Hozir u qirq yoshdan oshgan. Hamon muddat ustiga muddat oladi. Iigirma yillik qamoq uni professional mahbusga aylantirgan. U josus so‘ziga ko‘nikib ketgan. O’zini chinakam josus bo‘lsam kerak, deb o‘ylardi. Va bunga ishonardi. Norqobil asosan lager tarbiyasini olgan. U blatnoylar tilini mukammal egallagan.Ozodlik, erkinlik, degan so‘zlar endi uning uchun o‘z ma’nosini yo‘qotgan edi. U butunlay «lager o‘g‘li» bo‘lib ketgan.
— Grajdanin general, siz hozir, xar biringiz o‘z mutaxassisligingizni igaga solib xizmat qiling, dedingiz. Menga togpniriq bering, o‘z mutaxassisligim sohasida o‘zimni oqlay.
General Stepanov uning so‘zlarini eshitib, qiziqib so‘radi:
— Mutaxassisligingiz qanday? Albatta foydalanamiz.
— Shpionman, grajdanin general. Topshiriq beripg, bajarmasam gad budu.
Mingga yaqin mahbus qarsillab kulib yubordi. General uning chala-chulpa o‘rischa gaplariyu so‘kinigalaridan zavqlanib kulardi.
— Nega kulasizlar? Chego smeetes gadm, ex vm podonki.
Uning blatnoy do‘stlari esa:
— Vo daet zaraza, shuruy, shuruy natsmen, — deya uni rag‘batlantirishar edi.
General ketdi. Zeklarning ko‘nglida allaqanday erkinlik uchquni qoldi.
Ellik uchinchi yilning qishi juda og‘ir keldi. Har kuni shamol aralash qor bo‘ralaydi. Yoningda turgan odamni ham ko‘rolmaysan.
Bunday paytlarda soqchilar soni ko‘paytiriladi.
Qor tingan paytlarda tuman bosadi. Lager devorlaridagi kuchli projektorlar zona ichini yoritish u yoqda tursin, projektorning o‘zi kog‘ozga tomgan yog‘dek arang ko‘rinadi. Tumanda adashib qolgan mahbuslar yo‘l topolmay, tikanli simlar bilan to‘silgan devor yoniga borib qolishar, simga tegib ketganda trevoga zangi o‘zidan o‘zi chalinib, lager bo‘ylab uzoq vaqt jaranglab turadi. Devor burchidagi vishkada soqchilar avtomatdan osmonga o‘q uzadilar.
Mahbuslar yashaydigan o‘n bir barakdan to oshxonagacha o‘n bitta temir arqon tortiladi. Mahbuslar oshxonaga shu arqonni ushlab boradilar. Agar arqondan qo‘llari chiqib ketsa, to tuman tarqaguncha yo‘l topolmay sarson bo‘lib yuraveradilar. Mahbuslar o‘n bir barakdan tortilgan arqonlarni quyosh nuriga o‘xshatishardi. Ba’zilar chumolilardek o‘n bir joydan oshxona tomon o‘rmalayotganlarga qarab: bu yerda hamma yo‘llar kommunizmga olib boradi, deb piching qilishardi.
Tuman chog‘lari mahbuslar qochmasdi. Qochganlarning qancha-qanchasi cho‘lda muzlab qashqiru shoqollarga yem bo‘lishgan.
Fayzsiz bunday qish oqshomlarida yuragi shundog‘am g‘amga to‘lgan zeklar murdadek qimirlamay o‘tiraverar-dilar.
Ishga olib chiqilgan mahbuslar to tuman tarqamaguncha olib kelinmasdi. Kon oldidagi atrofi tikanli sim bilan o‘ralgan maydonchada qorga ko‘milib, och-nahor o‘tirib tuman tarqashini kutardilar.
Zeklar yashaydigan baraklar qanchalik yoritilmasin, odamlar ko‘ksini yoritolmasdi. Ular negadir qo‘shni uyda o‘lik yotgandek bir-birlari bilan shivirlab gaplashishardi.
Uzoq yillar qamoqlarda yashaganlar bu holga ko‘nikib ketishgan edi. Ayniqsa, g‘arbiy ukrainaliklar erkinlikdan tamoman umidlarini uzgan edilar. Shu topda ulardan biri nara (to‘rt kishi yotishiga mo‘ljallangan ikki qavatli so‘ri) ustida chalqancha yotgancha shiftga tikilib «Dvlyus ya na nebo» degan ukrainlarning eng sevgan g‘amgin qo‘shig‘ini kuylayapti. Bu qo‘shiqni tinglagan har qanday toshyurak odam ham yum-yum yosh to‘kardi.
Odamzot qiziq bo‘larkan-da! Shundoq azobli, ayanchli damlarda ham bir-birlari bilan jiqqamusht bo‘lardilar.
Barakdagi kattakon bak suvga to‘ldirib qo‘yiladi.
Uning pastidagi jo‘mrakka bandi zanjirlangan va qulflangan krujka osib qo‘yilgan. Ko‘pincha musulmon dinidagi o‘rta osiyoliklar, kavkazliklar, tatarlar shu bak oldida cho‘kkalab tahorat oladilar.
Boshqa dindagilar, biz suv ichadigan idishni harom qilding, deb to‘polon qilardilar. Mushtlashish boshlanadi. Soqchilar barakka kirib, qonga belangan janjal-kashlarni ajratadilar. Bir, ikki zekni haydab opchiqib ketadilar.
Barak derazalaridagi panjaralarni olib tashlashga, barakni qulflamaslikka so‘z bergan ichki ishlar vazirining o‘rinbosari, general va’dasini bajarmadi. Mahbuslar kechqurun barakka kelishlari bilan nazoratchilar ularni sanab, ustlaridan qulflab qo‘yishadi. Hamma hojat ishlari shu yerning o‘zida bo‘ladi.
Men o‘sha paytda «Madaniy tarbiya» bo‘limida rassom edim. Vazifam qaysi brigada qancha ruda qaziganini sahargacha katta-katta shchitlarga yozib, zonaning ko‘rinarli joyiga ilib qo‘yish edi.
Sovuq shundoq zaptiga olgan dekabr kechasi edi. Oltinchi barakda qiy-chuv bo‘lib qoldi. Mahbuslarning dod-voylarini eshitib, o‘sha tomonga yugurdim. Barakda yong‘in bo‘layotgan edi. Mahbuslar etik bilan tepib, oynalarini sindirgan derazalardan buralib-buralib qop-qora tu-tun chiqardi. O’t ichida qolganlar yordam so‘rab qichqirishardi.
Kor qalin yoqqan paytlarida mahbuslarga piyma (valenka — tagcharmi yo‘q namat etik) berilardi. Ilashgan qor barakka kirganda erib, valenkalar jiqqa ho‘l bo‘lib ketardi. Mahbuslar ularni quritish uchun barak pechi ustiga qator terib qo‘yardilar. Yong‘in ana shu valenkalardan boshlangan edi.
Nazoratchi starshina Demyanov yonayotgan barakka qarab, maxorka tutatib turardi.
— Eshikni ochmaysizmi? — deya unga zorlandim.
— Haqqim yo‘q. Maxsus buyruq bo‘lmaguncha ocholmayman, — deya qat’iy javob qildi u.
— Yetmish ikki odam bo‘g‘ilib o‘ladi-ku! Nahotki rahmingiz kelmasa? Bu ishingiz uchun hali javob berasiz, — dedim g‘azab bilan.
— Men buyruqni bajaraman. Bu fashistlar kuysa kuyaversin, yonsa yonaversin. Barakdan yetmish ikkita kalla bilan bir yuz qirq to‘rtta oyoq topilsa bo‘lgani. U yog‘i bplan, o‘lik-tirigi bilan ishim yo‘q.
Zona devoridagi soqchi bo‘layotgan vokeani kuzatib turgan ekan. Telefonda shtabga xabar qilibdi. Zudlik 6ilan shtab navbatchisi yetib keldi. Demyanovga eshiklarni och deb buyruq berdi.
Dadajon ham shu barakda yashardi. U bir yarim oydan beri to‘shakka yotib qolgan, hassaga tayanib arang oshxonaga borib-kelardi. Ko‘pincha xamyurtlari unga ovqatini keltirib berardilar.
Dadajonga nima bo‘ldiykin, deb tashvishlana boshladim.
Barak eshigi o‘t o‘chirish qoidalariga rioya qilinmay o‘rnatilgan edi. Eshiklar ichkariga ochilardi. Bu barakni mahbuslarning o‘zlari qurgandilar. Prorab kancha tayinlamasin, kuloq solmagandilar. Yong‘in chiqqanda, yo yer qimirlagan paytda ichkaridagilar o‘zlarini eshikka uradilar. Shunda eshik yopilib kolib, ochishning iloji bo‘lmaydi. Maxbuslar barakda o‘zlari uchun o‘zlari qopqon yasagan edilar. Bir soldat lom olib kelib eshikni buzdi. Ichkaridan tutunda xolsizlanganlar biri-birini itarib tashqariga chiqa boshladilar, to‘lib oqayotgan anhor qirg‘og‘i o‘pirilganday bo‘ldi. Odamlar tinmay yo‘talishar, o‘kchishardi. Ular orasida Dadajon ko‘rinmasdi. Deyarli hamma mahbuslar tashkariga chikdi. Dadajon yo‘q. Nazoratchi mahbuslarni bir-bir sanadi. Ularning soni yetmish bitta edi.
— Dadajon yo‘k, ichkarida qolib ketibdi. — dedim. Batareya chirok ushlagan to‘rt soldat gaz niqob kiyib barakka, tutunlar orasiga kirib ketdi. Sal fursatdan keyin hushidan ketgan Dadajonni ko‘tarib chikishdi. Qalin qor bosgan yerga yotqizishdi. Shoshib bordimu bushlat bog‘ichini yechib, ko‘kragiga kuloq tutdim. Yuragi urmasdi. Lekin tani xali issik edi. Bilagini ko‘tarib, tomirini ushlab ko‘rdim. O’ttiz uch yil dukillab muttasil urib turgan yurak endi urishdan to‘xtagan edi. Uning ochiq qolgan ko‘zlariga karadim. Tun qorong‘usida ko‘zlarida qanday ifoda kotib qolganini bilolmadim. Qaboqlarini kaftim bilan pastga qarab siladim. Yetdim, deganda yiqilgan Dadajonning bu dunyoga to‘ymagan, erkinlik yo‘liga intizor tikilgan ko‘zlari endi bir umrga yumildi.
Garnizondan kapitan Rasulov yetib keldi. Qator yotqizib qo‘yilgan, tinmay o‘qchiyotgan o‘ttiz besh choqli maxbusning boshiga borib, bir-bir qarab chikdi. Dadajonning tepasiga kelib uzoq turib qoldi.
Bosh vrach Shkarin holsiz yotganlarning hammasini sanitar zambarida kasalxonaga jo‘nata boshladi
Lager uyg‘onib ketgan. Mahbuslar panjarali derazalardan 6u tomonga jimgina qarab turishibdi.
Dadajoshsh zambarga yotqizishdi. Bir tomopidan o‘zim ko‘tarishib o‘likxonaga obordik.
Soat sakkizda barcha baraklarning eshigi ochildi.
Oltinchi barak lop etib yondiyu alanga ichida qoldi. Achimsiq tutun hidiga to‘lgan lager ustida, tumanlar orqasidan tong yorishib kelardi.
Bir yurtning odami har qanday sharoitda ham bir-biriga qayishar ekan. Biron soatlar o‘tib, kapitan Rasulov qog‘ozga o‘roqli bir narsa berib ketdi. Ochib qarasam, sakkiz metr oq surup. Dadajon uchun kafanlik edi bu. Hali ham tuman tarqagani yo‘q. Ancha baland ko‘tarilib qolgan quyosh tuman pardasi orqasidan xuddi qizdirilgan chaqadek ko‘rinadi.
— Kafanlikni men olib kelganimni birov bilmagani durust, — dedi u yoq-bu yoqqa alanglab Rasulov. —Marhumning jasadini soat uchlarga tayyorlanglar.
To soat uchgacha marhum Dadajonni yuvib, kafanlab, janozasini o‘qidik. Brichka aravada darvozadan olib chiqishdi. Vaxtada tunda eshiklarni ochmay, shuncha odamga shikast yetkazgan, Dadajonning o‘limiga sabab bo‘lgan nazoratchi starshina Demyanov turardi. Brichkani qo‘riqlab borastgaplarga tanbeh berdi:
— Kafanni ochib qaranglar. Badaniga shtik sanchib ko‘ringlar, mug‘ombirlik qilayotgan bo‘lmasin.
Rasulov:
— Tekshirib ko‘rilgan, xotirjam bo‘l, — deb javob qildi.
Uni dafn qilishga meni olib chiqishdi. Ana shunda Rasulovning millatga qayishishiga tan berdim. Go‘r qazish, murdani ko‘mish uchun buxorolik uchta soldatni yuborayotgan edi. Ulardan biri Qur’onni juda chiroyli tilovat qilar ekan.
Tuman tarqagan. Oftob qor bostan oppoq cho‘lda ko‘zni qamashtiradi.
Qabristonga kelganimizda generalning iti ko‘milgan joyga qaradim. Juda chiroyli qilib gumbaz ko‘tarilibdi. Befarzand general o‘limi oldidan, «Mendan qolgan pullarni sarf qilib sodiq itimga yodgorlik o‘rnatinglar», deb vasiyat qilgan ekan. Yodgorlik yaqiniga bordim. Qora marmar toshga shunday so‘zlar o‘yib yozilgan:
«Mening sodiq va vafodor do‘stim, o‘ttiz yetti qochoq mahbusni tutib bergan va o‘zi yovuz mahbus qo‘lida halok bo‘lgan Jek nomli itga minnatdor do‘sti general mayor Maksim Mixaylovich Rechnikovdan».
Atrofga qarayman. Bu qabristonga akademik Tupolevning iste’dodli shogirdi, Mehnat qahramoni Dudintsov ko‘milgan. SSSR xalq artisti Vera Kvitko, Valeriy Chkalovning samolyotini hamisha uchishga sinchkovlik bilan tayyorlaydigan aviatsiya mayori Stepanov, Buxoroda rishta kasalini tugatishda katta xizmat ko‘rsatgan Rustam Azimzodalar shonsiz-sharafsiz ko‘milgan. Ularning qabri qani? Allaqachon tep-tekis bo‘lib ketgan. Birgina shu Jek deb atalgan itga qo‘yilgan savlatli yodgorlik qabristonni «obod» qilib turibdi.
Taqdir, takdir, muncha qahring qattiq! Muncha shafqatsizsan! Shu buyuk zotlarni bitta it qatori ko‘rmading-a!
Fayzsiz, qishda bo‘ronlar uvillagan, yerdan bosh ko‘targan giyohlarni saraton qovjiratib tashlaydigan bu befayz ayanchli badbaxt dala manzarasiga qarab bu xunuk, bu sovuq qabristonga qarab ich-ichimdan faryod urardim.
Uch buxorolik azamat yigit lom bilan, belkurak 6ilan toshga aylanib ketgan zarang yerni kavlab kabr ochguncha terga pishib ketdilar. Jasad lahadga qo‘yildi. Og‘zi yassi tova tosh bilan bekitildi. Buxoroning Shofirkonidan xizmatga chaqirilgan Mir Arab madrasasining talabasi Istam Ahadov degan yoshgina yigit tilovat boshladi. Shag‘al aralash tuproqni qabrga tashlay boshladik. Istamboy Qur’on o‘qishning hadisini olgan ekan. Oyatlarni tiniq, yurakka to‘ppa-to‘g‘ri borib qadaladigan ajib bir ohang bilan o‘qirdi. Bir umr tilovat eshitilmagan bu qaqir cho‘lda muallaq turib vijirlayotgan qushlar ham tepamizda chir aylanar edi. Ular ham qori bolaning ovozidan mast bo‘lgan edilar.
Tilovat tugab, to‘rtovimiz yuzimizga fotiha tortdik.
— Istamboy ukam, rahmat senga. Iltimos, shu yerda yotgan musulmon bandalarning ruhiga ham bir tilovat qilsang.
Istamboy boshladi. Boya tilovat paytida tepamizda chirqillib aylangan, endi esa sovuqdan jon saqlab, qalashib yotgan toshlar orasidagi xas-xashakdan yasalgan uyalarida hurpayib o‘tirgan qushlar Istamboyning ovozini eshitib, yana tepamizga qaytib keldilar. Qanotlarini pirpiratib havoda jimgina muallak qotib turardilar. Ular balandga ham chiqmas, pastga ham tushmas, allaqanday ko‘rinmas ip bilan tepamizga osib qo‘yilgandek tek qotgan edilar.
Ikki oyog‘i bilan tumshug‘i qip-qizil, boshida gunafsha rang kokili bor bu kushlarning paydo bo‘lganiga hali qirq yildan oshgani yo‘q. Ularning asli nomi qanaqa, hech kim bilmaydi. Qozoqlar Beyisht qushi, Qrim tatarlari Ridvon (Rizvon) qushi, deb ataydilar.
Ular toshlar orasidagi inlariga cho‘l giyohlarining urug‘larini yozda g‘amlab oladilar. Bo‘ron turganda, yog‘ingarchilik paytlarida haftalab inlaridan chiqmaydilar.
Odamlar ularning inlari og‘ziga non ushoqlari, har xil don-dunlarni sochib qo‘yadilar.
Ufadagi Madrasayi oliyada tahsil olib qaytayotgan bir talaba qushlarning inlari oldiga tiz cho‘kib, yig‘lab qur’on tilovat qilgan ekan. Uning gapiga qaraganda, bu qushlar oddiy qushlar emas, mana shu tep-tekis bo‘lib ketgan qabrlardagi azob-uqubatlarda shahid bo‘lgan begunoh insonlarning bir kalima tilovatga ilhaq bo‘lib yotgan ruhlari emish.
Kimki Rizvon qushiga ozor bersa, tuzalmas dardga mubtalo bo‘larmish. Shu qabriston yonidan tunda o‘tgan odamlarning aytishlaricha, qushlarning uyalaridan tong otguncha yig‘i, ohu faryodlar eshitilarmish.
Lagerimizda yer yuzida barmoq bilan sanasa bo‘ladigan Assira-Vavilonliklarning biri — Davidov degan mahbus bor edi. Rizvon qushining bitta xo‘rozi bilan bitta makiyonini tutib kelgan edi. Yaqinda shu Bobil farzandi tutqanoq kasaliga uchrab olamdan o‘tdi. Bobilliklarning yana bittasi dunyodan ketdi.
Istamboy qiroatni sog‘ingan ekan. Armiya safiga chaqirilgandan beri komsomollarning zug‘umiga uchramaslik uchun ovoz chiqarmay, ichida tilovat kilib yurarkan. Nazarimda tilovat qilayotganda uning o‘zi ham allaqanday ruhiy oziqlanayotgandek edi.
Gap-so‘z bo‘lishdan cho‘chimay, bu dafn marosimiga yo‘l ochib bergan hamyurtim, kapitan Rasulovga dil-dilimdan rahmatlar aytdim.
— Ukam, — dedim Istamboyga, — Qo‘lingni fotihaga och: shu Rasulov degan azamat inson xaqiga bir duo qil!
Bu dunyoning g‘amlaridan, ayriliqlaridan, adolatsizliklaridan u dunyoga faryod urib ketgan alamdoshim, hasratdoshim Dadajonni kimsasiz cho‘l tuprog‘iga topshirib qaytib kelyapmiz.
Qish kunlari bir tutam. Soat besh bo‘lmay qorong‘i tushgan. Zona devorlaridagi projektorlar yoqib qo‘yilgan. Gurillab yonayotgan gulxan oldida mahbuslar tik turganlaricha goh qo‘llarini, goh osqlarini o‘tga tutib isinishardi.
Zonaga birov kirmas, birov chiqmasdi.
Hammaning og‘zida bitta gap: «Starshina Demyanovga chora ko‘rilsin, jinoiy javobgarlikka tortilsin».
Yong‘in paytida barak eshiklarini ochmagan starshina Demyanov vaxtada po‘stinga o‘ralib, qorovullar bilan qaynoq choy ichib o‘tiribdi. Uning basharasiga tuflagim keldi. Afsuski, buning sira iloji yo‘q edi. U ozod grajdanin, men esa hamma xukuklardan mahrum qilingan mahbusman.
Bir pastkash, insonlik qiyofasini yo‘qotgan, shafqatsiz, hissiz to‘nka oldida ojizu notavon qolish naqadar alamli, naqadar o‘kinchli!
Mahbuslar so‘zlarida turishdi. Ertasiga ham ishga chiqishmadi. Mahbuslarga bosh-qosh bo‘lgan Norqobilni kechasi soldatlar opchiqib ketishgan ekan. Ertalab zonaga iljayib kirib keldi. Operativ vakil undan mahbuslarni tinchitishni, ertaga ishga chiqishlaripi tushuntirishni so‘rapti. Agar shu topshiriqni bajarmasa qo‘zg‘olon ko‘tarishda ayblanishini aytibdi.
— Gapiga ko‘ndingmi, durak, — deya ta’na qildi maxorka tutunidan mo‘ylovlari sarg‘ayib ketgan, ismi mutlaqo unli xarfsiz yoziladigan Mkrtch degan armani chol.
— Meni kim deb o‘ylayapsan? Bilib qo‘y, ya ne seksot i ne durak.
Tushga yaqin lager boshlig‘i zonaga kirdi. U baraklarni aylanib chiqqandan keyin orqasidan, boshliq nima qilarkin, deb ergashib yurgan mahbuslarga dedi:
— Bo‘ldi endi. Ertadan ishga chiqinglar.
Norqobil unga e’tiroz bildirdi:
— Poka starshina jazolanmas ekan, rabotat ne budem.
Lager boshlig‘i polkovnik Samsonov biron tayinli gap aytishga ojiz edi.
— Kelinglar, ochiqchasiga gaplashaylik. Demyanov masalasida harbiy prokurorga murojaat qildik. U starshina qonun doirasida ish tutgan. Ustavni buzmagan, jazolab bo‘lmaydi, deb javob qildi. Undan keyin harbiy tribunal bilan gaplashdik. Uning fikri boshqacha. Jazolash kerak. Odamlar xalok bo‘lishini kutib o‘tirmay, shtabga yong‘in to‘g‘risida zudlik bilan xabar qilishi kerak edi, deb javob qildi. U albatta sud qilinadi, degan fikrni aytdi. Xotirjam bo‘linglar, biz ham qarab turganimiz yo‘q. Shuni yaxshi bilinglarki, Davlat xavfsizligi komiteti bilan Ichki ishlar vazirligi hech qachon mahbuslar fikrini tan olmaydi. Ishga chiqishdan boshka ilojlaring yo‘q.
— Barak eshiklari qachon ochiladi, — deb so‘rashdi undan.
— Kutyapmiz. Yuqoridan alohida ruxsat kelishi kerak. Kutyapmiz.
Polkovnik chiqib ketgandan keyin Norkobil boshchiligida gulxan atrofida maslahat «majlisi» bo‘ldi. To‘rtinchi barakdan Dorfman degan yuristni chaqirib kelishdi. U erkinlikda Leningrad advokaturasida ishlagan, ko‘p chigal sud jarayonlarida yutib chikkan obro‘li advokatlardan edi.
— Agar xafa bo‘lmasanglar, gapning ochig‘ini aytaman. Hozirgi urinishlaringiz hech qanday natija ber-maydi. Mahbusning vazifasi — itoat qilish. Birop nimani da’vo kilishga mutlaqo xaqqi yo‘q. Chunki u grajdanlik xukuqidai maxrum qilipgan. Da’volaringizning birontasi inobatga olinmaydi. Vazifangiz faqat va faqat bo‘ysunish.
— Nima, biz qul chto li? — dedi norozi bo‘lib Norqobil.
— Undan ham battar, — dedi Dorfman. — Bu qilayotgan ishimiz yaxshilik bilan tugasa-ku mayli-ya, oqibati yomon bo‘lishi, besh-olti kishining jazo muddatini oshirib ko‘yishlari ham mumkin. Ana unda yomon bo‘ladi.
Dorfman to‘g‘ri aytayotgan edi. Lagerda yuz yildan ortiq muddatga kesilganlardan anchagina bor edi. Lager ichki intizomini buzgan

Добавлено (10-Сен-2011, 00:08)
---------------------------------------------
Saidaning xatini o'qib chiqdim. Kulminatsion nuqtasi o'chibtikan. Balki keraksiz deb o'zlari o'chirganlar extimol?

Добавлено (07-Окт-2011, 22:11)
---------------------------------------------
TA’ZIM
(Said Axmad)

Nihoyat, ko‘pdan kutilgan diplom qo‘lga tegdi. O‘zim qattiq charchaganman. Aksiga olib so‘nggi
imtihon oldidan bir hafta yotib olsam bo‘ladimi. Oshqozon nosog‘-da. Keyingi ikki imtihonni parhez
paytimda topshirdim. O‘zi imtihon hamma vaqt saraton kirish oldidan boshlanadi. Havo qizigandan
qizib ketadi. Ishtaha bo‘g‘ilgan, o‘qigan narsang miyangdan uqalanib tushib ketadi. Bunday paytlarda
yo‘g‘on cho‘zilib, ingichka uziladi, degandek, menga o‘xshagan nimjonlarning tinkasi qurib qoladi.
Odam bolasi bir nimaga jazm qilgandan keyin oxiriga yetkazmay qo‘ymas ekan, shu alfozda
hammasini beshga topshirib, omon-eson diplomni qo‘lga oldim.
Mana, yo‘lga ham chiqdim. Poezd meni sershovqin stantsiyaga tashlab, yana qichqirganicha
oldinga intildi.
Yuk vagonlari qasur-qusur qilib u yoqdan-bu yoqqa o‘tib turibdi. Parovoz kukulaydi, temirlar
jaranglaydi. To ochiq maydonga chiqib olgunimcha boshim aylanib, ko‘zim tinib ketdi.
Oftob osmondan olov quyyapti. Stantsiya maydonidagi asfalt xamirdek ko‘pchib, mashina
g‘ildiraklariga yopishadi. Kalovlab borib avtobusga intildim. Odam ko‘p. Ikki qo‘lim band bo‘lganidan
peshonamdan quyilayotgan terni artib ololmayman. Ter tomchilari ko‘zimga oqib tushib achishtiradi.
Bir mahal qarasam, oldimda turgan kishining basharasi samovarning qornida aksi ko‘ringandek uzun
bo‘lib ketyapti. O‘zim xuddi havoda muallaq turib qolganga o‘xshayman...
Ko‘zimni ochsam begona uyda, divanda yotibman. Tepamda boya basharasi uzun bo‘lib tuyulgap
kishi turibdi. Hayron bo‘ldim. Notanish kishi peshonamdan ho‘l ro‘molchani olib boshqatdan taxlab yana qo‘ydi.
— Xayriyat,— deydi u ko‘zlari chaqnab.— Issiq elitibdi, uka. Endi tuzalib qolasiz. Kelin ayangiz
hozir xo‘rda qilib beradi.
Eshik oldida choynak ko‘targan yoshgina bir juvon turardi. Rostini aytsam, bola bo‘lib munaqa
chiroyli xotinni ko‘rmaganman. Notanish yigit juvonning qo‘lidan choynakni olib piyolaga choy
quydi-da, menga tutdi.
— Iching, qaynoq-qaynoq iching, foyda qiladi. Davosi achchiq choy.— U boshimni bir qo‘li bilan
ko‘tarib og‘zimga piyolani tutdi.
Juvon o‘tdek chaqnab turgan ko‘zlarini katta-katta ochib menga qarab turardi.
— Kechirasiz, uka,— deydi yigit nimadandir bezovtalanib.— Bafurja tanishib olarmiz. Hozir
shoshib turibman, o‘z uyingizdek bemalol yotavering. Men kechqurun qaytaman.— U shunday dedi-
yu, stol ustidan, gazetaga o‘rog‘liq nimanidir olib eshikka yo‘naldi.
— Selxoztexnikadan zapchastga naryad olib keldim. Yana stantsiyaga jo‘nashim kerak. Siz
mehmonga xo‘rda qilib bering.
Juvon ma’qul ishorasini qildi. Yigit chiqib ketdi. Uyda go‘zal juvon bilan ikkimiz qoldik. Inson
bolasini tabiat shunday ham chiroyli yaratadimi? Bu tushimmi, o‘ngimmi? YO ertaklardagi
parilardanmi bu ayol? Ovozi qandoq ekan? Oddiy xotinlarning ovoziga o‘xsharmikan?
O‘lay agar, ko‘nglimga yomon niyat kelgani yo‘q! Faqat uning tengsiz husniga oddiy bir jo‘n
odam sifatida lol bo‘lib turibman, xolos!
Juvon nimanidir olib chiqib ketdi. Shundagina bu yerga qanday kelib qolganimni o‘yladim.
Demak, avtobusda ko‘nglim ozgan. Behush bo‘lib qolganman. Bu yigit meni olib tushgan, uyiga olib
kelib yotqizgan.
Uy jihozlariga ko‘z yugurtira boshladim. Burchakda yozuv stoli, o‘rtada ustiga kleyonka yopilgan
dumaloq stol. Derazadan hovli ko‘rinadi. Shaftolining ayvonga engashgan shoxlari mevasining
ko‘pligidan lapanglab turibdi. Hal-hal pishgan shaftolini bir chumchuq beomon cho‘qilayapti. U
cho‘qigan joydan billurdek tomchi uzilib tushay, uzilib tushay deb turibdi. Chumchuq har cho‘qiganda
tumshug‘ini qanotiga surkab oladi. Beixtiyor tamshanib qo‘ydim.
Juvon oyoq uchida kirib yozuv stolining tortmasidan gazetaga o‘ralgan bir nimani olib ochdi.
Qarab turibman. Bir dasta pul. U shu pullar orasidan bitta besh so‘mlikni olib, yana o‘rab tortmaga
solib qo‘ydi-da, menga qaradi.