|
Birinchi tibbiy yordam!
|
|
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:36 | Изох # 1 |
 Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| BIRINCHI TIBBIY YORDAM
M. N. RIZAYEV, I. R. MAVLYANOV, O. R. MIRTURSUNOV
TOSHKENT 2005
Bu birinchi yordam IIV lar uchun darslik sifatida chiqarilgan. Birinchi yordamni hamma bilishi zarurligi uchun forumga ham joylayapman.
Birinchi tibbiy yordamning ahamiyati va qoidalari
Tinchlik sharoitida eng ko'p uchraydigan baxtsiz hodisalarga: mexanik jarohat, kuyish, issiq va oftob urish, sovuq urish va umumiy muzlash, cho'kish va yer bosib qolishi tufayli bo'g'ilish, is gazidan zaharlanish, elektrdan jarohatlanish va chaqmoqdan shikastlanish kiradi. Bu holatlarda birinchi tibbiy yordamning asosiy vazifalari shikastlanganlar hayotini eng zarur chora-tadbirlar bilan saqlab qolish, ularning azoblanishini kamaytirish, kelib chiqishi mumkin bo'lgan asoratlarning oldini olish hamda kasallik va jarohat kechuvini yengillashtirishdan iborat.
Birinchi tibbiy yordamni voqea sodir bo'lgan joyda shikastlanganning o'zi (o'z-o'ziga yordam) yoki boshqa kishi (o'zaro yordam) hamda maxsus o'rgatilgan shaxslar ko'rsatadi.
Birinchi tibbiy yordam ko'rsatishda tezlik bilan shikastlovchi manba (faktor)ni aniqlash, uni yo'qotish, har bir jarohatda tavsiya qilinadigan tibbiy yordam choralarini qo'llash, vrachni chaqirish yoki jarohatlanganni yaqin tibbiyot muassasasiga olib borish kerak. Ba'zi hollar (kuchli qon ketishb, og'ir suyak sinishlari, hushini yo'qotish, nafas olish va yurak faoliyatining to'xtashi va boshqalar)da shikastlanganlarga shu joyning o'zida tezlik bilan shoshilinch tibbiy yordam ko'rsatmay turib, ularni tashish (transportirovka qilish) mutlaqo mumkin emas.
Bunday hollarda reanimatsiya chora-tadbirlari kerak bo'ladi. Reanimatsiya (jonlantirish) o'layotgan kishini hayotga qaytarishga, uning organ va to'qimalarida qaytmas o'zgarishlarning oldini olishga qaratilgan, zudlik bilan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidir. Bunda, birinchi navbatda, shikastlanganlarning nafas olishi va qon aylanishini tiklashga va ushlab turishga erishiladi. Reanimatsiyaning murakkab bo'lmagan choralari (sun'iy nafas oldirish, bilvosita yurak massaji) har bir kishiga ma'lum. Shu bilan bir qatorda, ko'pgina hollarda shikastlanganlar qon to'xtatish, og'riq azobidan qutulish, suyagi singan qo'l-oyoqni harakatsizlantirish, yara, kuygan va sovuq urgan yuzalarni infeksiyadan himoyalash kabi har bir kishi amalga oshirishi mumkin bo'lgan yordamlarga muhtoj bo'ladilar.
Birinchi tibbiy yordam ko'rsatish voqea sodir bo'lgandan so'ng, iloji boricha erta muddatlarda amalga oshirilishi kerak. Kuchli qon ketishb, elektrdan shikastlanish, cho'kish, bo'g'ilish, yurak faoliyatining to'xtashi va boshqa qator holatlarda birinchi tibbiy yordam zudlik bilan, kechiktirmay ko'rsatilishi lozim. Agar bir paytda bir necha kishi jarohat olsa, ko'rsatiladigan yordam muddati va ketma-ketligi aniqlanadi. Bolalarga va shoshilinch yordamga muhtoj kishilarga kerakli yordam birinchi navbatda ko'rsatiladi. Ko'p sonli va qo'shimcha jarohat olgan kishilarga birinchi tibbiy yordam ko'rsatishda amalga oshiriladigan chora- tadbirlarning ketma-ketligi aniqlanishi kerak.
Avval shikastlangan odam hayotini saqlab qolishga imkon beradigan yoki birinchi tibbiy yordamning keyingi chora-tadbirlarini qo'llash uchun shart bo'lgan usul-amallar bajariladi. Chunonchi, son suyagi ochiq sinib, arteriyadan qon ketib turganda, birinchi navbatda, hayot uchun xavfli bo'lgan qon ketishini to'xtatish, so'ngra jarohatga steril bog'lam qo'yish va undan keyingina oyoqni qimirlatmaydigan qilib bog'lashga kirishish kerak. Singan joyni hech qimirlamaydigan qilib qo'yish uchun esa maxsus shina bog'lash yoki qo'l ostidagi vositalardan foydalanish lozim.
Birinchi tibbiy yordamning hamma usul-amallarini ehtiyot bo'lib va avaylab bajarish lozim. Qo'pol harakatlar qilinadigan bo'lsa, bu shikastlangan kishiga zarar qilishi va uning ahvolini yomonlashtirishi mumkin. Birinchi tibbiy yordamni bir emas, balki ikki yoki bir necha kishi ko'rsatadigan bo'lsa, u holda kelishib ish ko'rish kerak. Bunda yordam ko'rsatayotganlarning biri boshliq bo'lib, birinchi tibbiy yordamning barcha usul-amallari bajarilishiga rahbarlik qilib turishi lozim.
Birinchi tibbiy yordam ko'rsatish sharoitida tashxis masalasi katta ahamiyat kasb etadi. Chunki o'z vaqtida va to'g'ri qo'yilgan tashxis kasallik yoki shikastlanish turini aniqlashga va shu asosda zarur yordam ko'rsatish tadbirlarining ketma-ketligi rejasini tuzishga imkon yaratadi. Tashxis kasallik yoki jarohatning subyektiv va obyektiv belgilarini aniqlash asosida qo'yiladi. Subyektiv belgilarga bemor yoki jarohatlanganning shikoyatlari (agar uning hushi joyida bo'lsa) kiradi. Obyektiv belgilarga esa kasallik va jarohatning tashqi belgilari yoki muayyan usuldagi yondashuv orqali aniqlanadigan, masalan, pulsni (tomir urishini) o'lchash, nafas olish va chiqarishning miqdori, reflekslar va boshqa belgilar kiradi.
Kasallik yoki shikastlanishning obyektiv va subyektiv belgilari umumiy va shu holat uchun xos bo'lishi mumkin. Shu tufayli bu belgilarni aniqlash va taxmin qilish yo'li bilan dastlabki tashxisni qo'yish mumkin. Tashxis asosida esa zarur yordam turi ham aniqlanadi.
Birinchi yordam vositalari
Tez tibbiy yordam ko'rsatishda birinchi yordam vositalari qo'llaniladi. Ular tabel va qo'l ostidagi vositalarga bo'linadi. Birinchi yordam tabel vositalariga bog'lov materiallari, bintlar, tibbiy bog'lov paketi, steril bog'lov materiallari, salfetkalar, paxta va boshqalar kiradi. Qon ketishini to'xtatishda qon to'xtatuvchi jgutlar, immobilizatsiya uchun fanerli, narvonsimon, to'rsimon shinalar kabi tabel vositalari qo'llaniladi. Birinchi tibbiy yordam ko'rsatishda ba'zi dori-darmonlar ham qo'llaniladi: yodning 5 % spirtli eritmasi, brilliant ko'ki (zelyonka)ning 1-2 % spirtli eritmasi, validol tabletkasi, valeriana tindirmasi, navshadil spirti, natriy gidrokarbonat tabletkasi yoki poroshogi, vazelin va boshqalar. Odatda birinchi tibbiy yordam tabel vositalari jamoat transporti yoki shaxsiy transport haydovchilari aptechkasi tarkibiga kiradi hamda ommaviy dam olish joylarida ham bo'ladi.
Birinchi yordam ko'rsatish vaqtida tabel vositalari bo'lmasa, qo'l ostidagi vositalardan foydalaniladi. Birinchi tibbiy yordam ko'rsatishda bunday vositalar sifatida toza choyshab, ko'ylak, mato (oq mato), karton, faner, taxta, yog'och va boshqalarni qo'llash mumkin.
Jarohatlanganlarni transportda tashish
Jarohatlangan va kasallarni transportda tashishda asosan yo'l transporti (avtomobil, temir-yo'l transporti), havo (samolyot, vertolyotlar), suv (daryo va dengiz transporti), shuningdek sanitar va moslashtirilgan transport vositalari qo'llaniladi. Jarohatlangan shaxs yoki kasallarni tashish zambilda, qo'lda, orqada, yelkada hamda qo'l ostidagi vositalardan foydalanib amalga oshiriladi. Jarohatlanganlar bir kishi yoki bir-necha kishi yordamida tashiladi. Eng maqbul, og'riq chaqirmaydigan va avaylab tashish usuli zambil yordamida tashishdir. Bemor yoki jarohatlanganlarni tashishda iloji boricha ehtiyot qiladigan sharoit yaratish kerak. Ularni qulay va to'g'ri holda yotqizish lozim.
Tashish va transportda tashish jarayonida noto'g'ri harakat qilish jarohatlangan yoki bemor ahvolining yomonlashuviga, qo'shimcha jarohatlarning kelib chiqishiga, qon ketishining kuchayishiga, suyak bo'laklarining joyidan siljishiga va boshqalarga olib kelishi mumkin.
Oyoqlar va bosh suyagining shikastlanishida jarohatlanganlarni chalqancha, umurtqa pog'onasi suyaklari singanda esa, aksincha, qoringa yotqizish lozim. Agar umurtqa pog'onasi suyaklari jarohatlangan kishi zambilga chalqancha yotqizilsa, unda, albatta, zambilga yog'och shit yoki keng taxta qo'yilishi kerak.
Qorin va tos suyaklari shikastlanganda jarohatlanganlar chalqancha yotqizilib, oyoqlar bir oz tashqariga kengaytiriladi, tizza va son bo'g'imlari bukiladi. Bunda tizza bo'g'imlari tagiga kiyimdan yostiqcha qo'yiladi.
Shikastlanganlarni zambilda va transportda tashishda ularning umumiy holatini, bog'lam yoki immobilizatsiya shinasining to'g'ri qo'yilganligini ko'zdan kechirish lozim. Agar jarohatlanganlarni tashish uzoq davom etsa, ularning holatini o'zgartirish, boshlari tagidagi yostiqchalarni to'g'rilab turish kerak.
Gorizontal tekis yerda tashishda jarohatlanganlarning oyoq sohasi oldinda bo'ladi. Agar jarohatlangan hushini yo'qotgan bo'lsa, bosh tomoni oldinda bo'ladi. Chunki bunda uni kuzatib borish imkoni bo'ladi. Yuqoriga olib chiqilayotganda yoki pastga tushirishda esa uni gorizontal holda ushlash kerak. Yuqoridan pastga tushirilayotganda shikastlanganning oyoq sohasi oldinda, ko'tarilayotganda esa, aksincha, bosh sohasi oldinda bo'ladi.
Jarohatlangan yoki bemorlarni transport vositasiga joylashtirishda avval zambil yuqori qatorlarga qo'yiladi, keyin esa pastki qatorlarga joylanadi, tushirilayotganda esa, aksincha, avval pastki qatorlardan, so'ngra esa yuqorigi qatorlardan zambil olinadi.
Bosh suyagi, umurtqa pog'onasi, qorin sohasi jarohatlanganlar hamda og'ir yaralanganlar pastki qatorlarga joylashtiriladi, chunki yuqoriga nisbatan pastki qatorlarda kamroq chayqalish kuzatiladi.
Ko'p sonli jarohatlanish va kasallanishlarda shoshilinch tibbiy yordam ko'rsatish
Ma'lumki, baxtsiz hodisalar, falokat, tabiiy ofat va boshqalar vaqtida voqea sodir bo'lgan joyda ko'p sonli jarohatlanganlar bo'ladi. Bunday holatlarda tez yordam qanday tashkil qilinadi? Qanday yordam va u qanday ketma-ketlikda ko'rsatiladi? Bunday hollarda voqea sodir bo'lgan joyda tibbiyot xodimi yoki birinchi tibbiy yordam ko'rsatish ko'nikmalariga ega bo'lgan shaxs voqea oqibatlarini bartaraf qilish uchun qo'llaniladigan chora-tadbirlarni o'tkazish bo'yicha javobgar bo'ladi. U hamma jarohatlanganlarga yordam berilmaguncha yoki tez yordam brigadasi yetib kelmaguncha o'sha joyda qolishi kerak.
Bu holatda hal qilinishi lozim bo'lgan asosiy masalalar quyi- dagilardan iborat: shikastlanish turi bo'yicha jarohatlanganlar guruhlarini tashkil qilish, hayotiy ko'rsatmalar bo'yicha tez tibbiy yordam ko'rsatish, jarohatlanganlarni tezkorlik bilan, ularning holati va jarohati darajasiga qarab, navbat
bilan davolash muassasasiga evakuatsiya qilish.
Jarohatlanganlarga yordam ko'rsatishni tashkil qilish bo'yicha umumiy boshqaruv mahalliy sog'liqni saqlash organlariga yuklatiladi.
Amaliy boshqaruvni operativ bo'lim orqali, o'choqdagi (tabiiy yoki baxtsiz hodisa yuz bergan joydagi) mas'ul tibbiy xodim va tez tibbiy yordam stansiyasining mas'ul navbatchi vrachi amalga oshiradi. O'choqda barcha ishlarga mas'ul feldsher tez tibbiy yordam stansiyasining mas'ul vrachiga bo'ysunadi. U voqea sodir bo'lgan joyga yetib kelishi bilan sharoitni baholab, barcha tibbiy xodimlarni birinchi tibbiy yordam ko'rsatishga yo'naltirishi, so'ngra o'z o'rnini belgilashi kerak.
U jarohatlanganlar sonini aniqlaydi va shunga mos ravishda radio yoki telefon orqali qo'shimcha tez yordam mashinalarini chaqirish masalasini hal qiladi. Fyeldsher muassasa rahbariyati, militsiya va avariya qutqaruv xizmati bilan aloqa bog'laydi va jarohatlanganlar evakuatsiyasi yo'nalishini aniqlaydi. Jarohat turiga qarab, tibbiy saralash va birinchi tibbiy yordam ko'rsatish uchun feldsher va hamshiralar ajratiladi.
Yangi kelgan brigadalarni o'z boshqaruviga olib, bosh vrach bilan birgalikda jarohatlanganlarni gospitalizatsiya qilish va ko'rsatmalar bo'yicha profilli kasalxonalarga evakuatsiya qilish tartibini aniqlaydi.
O'choqda ishlar tugaganidan so'ng voqea sodir bo'lgan o'choqni shaxsan tekshiradi va obyekt rahbariga hamda tez tibbiy yordam stansiyasi mas'ul navbatchi vrachiga axborot beradi, ularning ruxsati bilan voqea sodir bo'lgan joydan eng keyin jo'nab ketadi.
Kriminal holatlarda chaqirilgan tibbiy xodimning harakati va vazifalari
Tibbiyot xodimlari, agar militsiya yoki prokuratura xodimlari bo'lmasa, voqea sodir bo'lgan joyda hamma begona kishilarni chiqarib yuboradilar. U yerdagi narsalarning joyi o'zgarmasligini nazorat qiladilar (mebellarni joyidan qo'zg'atish, qog'ozlarni bir-biriga qo'shish yoki tashlab yuborish, polni supurish yoki yig'ishtirish va boshqalarga yo'l qo'yilmaydi).
Voqea sodir bo'lgan joydagi jihozlarning joylashuvi iloji boricha o'zgartirilmasdan jarohatlanganga zarur tez yordam ko'rsatiladi. Voqea sodir bo'lgan joyda qurol yoki boshqa vositalar topilganda, ularni militsiya yoki prokuratura xodimlari yetib kelguncha qaysi joyda va qanday holda topilgan bo'lsa, shundayligicha saqlash choralari ko'riladi. Bu voqea sodir bo'lgan joydagi mas'ul yoki shu maqsadda chaqirilgan maxsus shaxslarga ularni qo'riqlash vazifasini yuklash orqali amalga oshiriladi. Fyeldsher shuni esda tutishi kerakki, jinoyat sodir etilgan vositalarda, jarohatlangan shaxs atrofidagi predmetlarda qon izlari, barmoq izlari va boshqalar bo'lishi mumkin. Ular tergov olib borish uchun saqlanib qolishi kerak.
Tez yordam xodimlari yetib kelgan vaqtda jarohatlangan shaxsning qo'lida qolgan qurol voqea sodir bo'lgan joyda qoldiriladi. Osish yoki bo'g'ish uchun ishlatilgan sirtmoq yechilmaydi, balki kesib olinadi va voqea sodir bo'lgan joyda qoldiriladi.
Zaharlanish holatlarida zaharli modda mavjud bo'lgan yoki tekkan hamda mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan barcha predmetlarga ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak. Oziq-ovqatdan zaharlanish yoki intoksikatsiya belgilari bo'lgan bemor so'roq qilinganda, uning yoki atrofdagilarning fikricha, qaysi mahsulotlar kasallikka sabab bo'lganligi, ular qayerdan sotib olinganligini aniqlash lozim. Voqea sodir bo'lgan joyda aniq o'lim belgilari (murda dog'lari, murda qotishi) bo'lgan murda topilganda uni qanday holatda va ko'rinishda topilgan bo'lsa, shu ko'rinishda militsiya yoki prokuratura xodimlari yetib kelguncha saqlab turishga to'g'ri keladi. O'lim sodir bo'lganini aniqlash uchun tibbiy xodimlar, hatto murda holati va ko'rinishini o'zgartirish zarur bo'lsa ham, barcha kerakli tibbiy choralarni qo'llashlari lozim. Qon dog'lari va ifloslangan sohalarni yuvib tashlash mutlaqo man qilinadi. Murda qo'lida siqilib qolgan jihozlarga (qurol, qog'oz va boshqalar) tegish, o'lim sababi haqida xulosa berish feldsher vazifasiga kirmaydi. U faqatgina yuzaki ko'rik asosida o'lim sababi haqida xulosa qilish huquqiga ega emas. Voqea sodir bo'lgan joydagi tezkor o'lim haqida feldsher militsiyaga xabar berishi kerak.
Kriminal holat tufayli va yoki zo'raki o'limga shubha tug'ilgan hollarda murda faqat militsiya yoki prokuratura organlari ruxsatidan so'ng voqea sodir bo'lgan joydan olib ketiladi. Murda voqea sodir bo'lgan joyda qoldirilganda, unga tegilmaydigan sharoitda saqlash uchun, militsiya yoki prokuratura organlari xodimlari yetib kelguncha, murdani va u turgan joyni qo'riqlash mas'ul shaxslarga topshiriladi va ularning familiyasi chaqiriq qog'oziga yozib qo'yiladi.
Kriminal holat haqidagi barcha ma'lumotlarni operativ yoki voqea sodir bo'lgan joyga yetib kelgan xodim faqat tergov organlari vakillariga va tez yordam xizmati ma'muriyatiga xabar qiladi. Agar sodir bo'lgan voqeaning kriminal xususiyatga ega ekanligi chaqirilgan xodim yetib kelganda aniqlansa, u holda xodim stansiya katta navbatchi vrachini bu haqda xabardor qilishi kerak. Jarohatlangan shaxs gospitalizatsiya qilinsa, feldsher uni qaysi kasalxonaga yotqizilganini tez yordam stansiyasiga xa- bar qilishi lozim.
«Tez tibbiy yordam» xizmati xodimlari faoliyatida tibbiy etika va deontologiya
Tibbiy deontologiya tibbiyot xodimlarining shaxsiy manfaatinigina emas, balki ularning bemorga nisbatan burchi va mehribonligini ham ifoda etadi.
Tibbiy deontologiyaning asosiy vazifalari mashhur jarroh N. Petrovning 1944 yilda chop etilgan «Jarrohlik deontologiyasi masalalari» kitobida belgilab berilgan.
Ular quyidagilardan iborat:
1) tibbiy muassasa xodimlarining huquq va vazifalarini to'g'ri taqsimlashga asoslangan ishni yo'lga qo'yish;
2) o'tkazilayotgan davolash natijasining yaxshi bo'lishida bemor ruhi- yatini doim hisobga olib borish va uni avaylash;
3) turli kasalliklar to'g'risidagi ilmiy bilimlarni har bir bemorning kasalligini aniqlash va davolashga qaratish;
4) «bemor jarrohlik uchun emas, balki jarrohlik bemor uchun» degan shiorga amal qilish;
5) o'z ish faoliyatida yo'l qo'yilgan xato va kamchiliklarni aniqlash va muhokama qilish yo'li bilan tajriba to'plash.
Jarrohlikda arzimas narsaning o'zi yo'q. Bu mashaqqatli va xatarli ishdir. Shu sababdan ham bu prinsiplarga amal qilmaslik deontologiya qoidalarini qo'pol buzish demakdir.
Vrachning noto'g'ri xatti-harakati natijasida bemorning umumiy ahvoli og'irlashishi va hatto «yangi yatrogen» kasalliklar kelib chiqishi mumkin.
I. A. Kassirskiy yatrogen kasalliklarning sabab va shakllarini quyidagicha ta'riflab beradi:
- tibbiy xodimlarning ehtiyotsizligi tufayli bemorni shikastlantirish;
- tibbiy adabiyotni o'qishga aloqador bo'lgan bilvosita shikastlantirish;
- psixopatik, psixoastenik reaksiyaga moyil bemorlar ruhiyatini shikastlantirish;
- tibbiy asbob-uskunalar yordamida o'tkaziladigan noto'g'ri tekshi- rishlar, dori-darmonlarning yanglish berilishi va boshqalar.
Bemor ruhiyatini asrash, yatrogen kasalliklarning oldini olishda o'zini to'g'ri tutish, e'tiborli bo'lish va ziyraklik sifatlarini alohida ta'kidlab o'tish zarurdir.
Har bir tibbiy xodim yuqori darajada madaniyatli bo'lishi kerak. Unda tibbiyotga zid, zararli odatlar (chekish, spirtli ichimliklar iste'mol qilish va boshqalar) bo'lmasligi darkor, undan shaxsiy gigiyena va estetika qoidalariga qat'iy amal qilish talab qilinadi, kiyimlari orasta, yurish- turishiga mos, bejirim bo'lishi kerak. Chunki o'ta rang-barang va qo'pol kiyimlar bemorga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Turli atir-upa va bo'yoqlarni me'yorida ishlatish zarur. Bemorlar sog'lig'ini o'ylaydigan tibbiy xodim, tabiiyki, ular yonida o'zining shaxsiy ishlari to'g'risida gapirmasligi lozim.
Tibbiy deontologiya qoidalariga amal qilish farmatsevtika xodimlariga ham taalluqlidir. Tibbiy xodim va provizor vrachlik sir- asrorini oshkor qilmasligi kerak, chunonchi:
a) bemorning o'zidan yoki davolash jarayoni davomida olingan ma'lumotlarni jamoatchilikka oshkor qilmaslik;
b) bemorlar to'g'risidagi ba'zi ma'lumotlarni ularning o'zlariga ham bildirmaslik darkor.
Tibbiy xodim va provizorlar malakali vrach kelgunga qadar jarohatlangan bemorlarga tibbiy yordam ko'rsatishlari shart. Chunki o'z vaqtida va to'g'ri ko'rsatilgan birinchi yordam bemor taqdirini hal qiladi. Buning uchun ular tibbiy yordam ko'rsatish qoidalarini mukammal egallagan bo'lishlari kerak.
Provizor bemorni davolamasa va unga dori-darmonlar buyurmasa ham, bemor yoki uning qarindosh-urug'lari bilan muloqotda bo'ladi, kerakli dori-darmonlarni aniq va o'z vaqtida tayyorlab berishi bilan bemor ruhiyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, sog'ayib ketishiga ishonch tug'diradi.
Vrach ko'rsatmasisiz bemorga u yoki bu dorini yozib beruvchi provizor mutlaqo nohaqdir. Chunki vrach bemorda bo'lgan obyektiv o'zgarishlarni, organizmning shaxsiy xususiyatlarini, qo'shimcha kasalliklarni e'tiborga olib ish tutadiki, bu narsalar farmatsevtlarga ma'lum emas.
Tibbiy xodimlar hamda provizorlarning muhim fazilatlaridan eng asosiysi kasb pokligidir, uning ish mezoni esa yo'l qo'yilgan xato va kamchiliklarni o'z vaqtida payqash hisoblanadi. Yo'l qo'yilgan xato va kamchilik bilan o'z obro'sining pasayishi yoki jazolanishdan qo'rqmasdan inson hayotini saqlash, bemor sog'lig'ini tiklash tibbiyot xodimlari, provizorlarning burchi hamda vazifasidir.
Davolash sifati ko'pgina hollarda vrach buyurgan muolajani o'z vaqtida aniq va puxta bajarishga va bemorlarni parvarish qilishga bog'liq bo'ladi, bu mas'uliyat tibbiy hamshiralar va enagalarga ham yuklanadi. Tibbiyot hamshiralari o'z ishlarining sir-asrorini yaxshi biladigan, pok, aql-zakovatli, o'z kasblarini mukammal egallagan kishilar bo'lmog'i kerak.
Bemorning tezda sog'ayib ketishini yaxshi parvarishsiz hamda enaga (sanitarka)larsiz tasavvur qilish qiyin. Enaga tibbiy hamshiraning birinchi yordamchisidir. Faqat ulargina boshqa tibbiyot xodimlariga qaraganda bemor yonida ko'proq bo'ladilar.
Bemorning tezroq tuzalib ketishida unga aytilgan har bir shirin so'z katta ahamiyatga ega. Shu asnoda Servantesning ajoyib so'zlarini keltirish o'rinlidir: «Xushmuomalali bo'lishning hech bir qiyinchiligi ham yo'q va hech bir narsa u kabi yuqori baholanmaydi». Bemorlarda kasallik tufayli paydo bo'ladigan injiqlik, achchiqlanish hollarida xushmuomalalik kasalning tuzalishi uchun muhim omildir.
IIO xodimlariga birinchi tibbiy yordam ko'rsatish asoslarini
o'rgatishning zarurati
Har bir kishining baxtsiz hodisalarda birinchi yordam ko'rsatish usullari va qoidalarini bilishi muhimdir. Ayniqsa bu masala IIO xodimlari uchun alohida ahamiyatga ega, chunki ular voqea sodir bo'lgan joyga birinchilar qatorida yetib keladilar. Shuning uchun ham IIO xodimlari jarohatlanganga birinchi tibbiy yordam ko'rsatish hamda har qanday ekstremal holatlarda, jumladan jangovar harakatlarda ham, bir-biriga va o'z-o'ziga yordam ko'rsatish usullarini to'liq bilishlari kerak. Bu esa, o'z navbatida, ularning birinchi tibbiy yordam ko'rsatish maxsus kursini o'rganishlari zarurligini taqozo etadi.
Bunday kursning asosiy maqsad va vazifasi tinglovchilarga birinchi tibbiy yordam ko'rsatishning ahamiyati va imkoniyatlari haqidagi nazariy bilimlarni singdirishdan iborat. Bu bilimlarning o'zlashtirilishi IIO xodimlariga quyidagi imkoniyatlarni beradi:
- jarohatlangan shaxsning ahvolini obyektiv baholash hamda uning hayoti va salomatligiga nisbatan xavf darajasini aniqlash;
- yetkazilgan jarohat darajasini belgilab, ko'rsatiladigan birinchi tibbiy yordam bo'yicha asosiy va ikkilamchi chora-tadbirlarni to'g'ri aniqlash, terminal holatdagi jarohatlanganlar va bemorlarga, zarur bo'l- ganda qo'ldan keladigan birinchi reanimatsion usullarni qo'llash;
- jarohatlanganlar va bemorlarni mavjud vositalar bilan immo- bilizatsiya qilish va voqea sodir bo'lgan joydan shifoxonaga olib borish;
- mutaxassis shifokorga jarohat olingan holatni hamda jarohat- langanlarga ko'rsatiladigan navbatdagi tibbiy yordamni yengillashtirish uchun qo'llangan birinchi tez yordamni malakali qilib aytib berish.
Tinglovchilarga quyidagi asosiy tibbiy qo'llanmalar bo'yicha, ya'ni qon ketishi turlarini aniqlash va uni tezlik bilan to'xtatish, jarohat turlarini aniqlash va uni tashqi muhitdan steril bog'lam bilan ajratish, kuyish va sovuq olishda yordam ko'rsatish, tayanch-harakat organlari shikastlangan- da fiksatsiya qiluvchi bog'lam qo'yish, jarohatlanganlarni to'g'ri tashish, o'pkani sun'iy nafas oldirish va yurakni bilvosita massaj qilish, zaharla- nish, ilon va boshqa zaharli hasharotlar chaqqanda yordam ko'rsatish ko'nikmalarini hosil qilish. Bu bilimlar va qo'llanmalar IIO xodimlariga o'z vaqtida va sifatli tezkor tibbiy yordam ko'rsatish imkonini beradi.
ESDA TUTING: INSON HAYOTI KO'P HOLLARDA O'Z VAQTIDA VA SIFATLI KO'RSATILGAN TIBBIY YORDAMGA
BOFLIQDIR!
ODAM ANATOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI
Odam organizmining tuzilishi, uning rivojlanish jarayonini o'rgana- digan fan anatomiya, odam organizmi a'zolarining yakka holdagi va bir butun tizim ko'rinishidagi faoliyatlarini o'rganadigan fan fiziologiya deyiladi.
Odam organizmi turli funksiyalarni bajaradigan a'zolar tizimidan tashkil topgan. Bularga harakat a'zolari, muskullar, qon, qon va limfa tomirlari, hazm qilish, nafas olish, siydik chiqarish, jinsiy, nerv tizimi a'zolari va ichki sekretsiya bezlari kiradi.
TAYANCH-HARAKAT TIZIMI
Harakat a'zolari tizimining asosini suyaklar, bo'g'imlar va paylar tashkil qiladi.
Odam organizmida 200 dan ortiq suyak bo'lib, ularning jami odam vaznining 8,5 % ni tashkil qiladi (1-rasm). Suyaklar egiluvchan organik modda - osseindan hamda qattiq va mo'rt anorganik modda - ohakdan tashkil topgan.
Suyaklarning yengil va mustahkamligi faqat ularning tarkibiga qarab emas, balki suyak tanasining qurilish strukturasi bilan ham belgilanadi. Suyaklarning tashqi qavati zich qattiq moddadan, ichki qavati esa bir-biri bilan to'r shaklida kesishgan g'ovak plastinkalardan iborat.
Suyaklar ichida suyak ko'migi deb ataladigan to'qima joylashgan bo'lib, unda qizil qon (eritrotsitlar) va oq qon tanachalari (leykotsitlar) ishlab chiqariladi. Suyakning sirtqi yuzasi suyak ustki pardasi bilan qoplangan. Suyak ustki pardasidan suyaklarga nerv va qon tomirlari o'tadi, ya'ni bu suyak ustki pardasining ichki qavatini tashkil qiladi, tashqi qavatini esa fibroz tolali to'qima hosil qiladi. Suyak ustki pardasining ichki qavati suyak hosil bo'lishida, o'sishi va rivojlanishida, singan suyaklar bitishida ishtirok etadi.
Suyaklar o'zaro uzluksiz (harakatsiz) va bo'g'imlar (harakatchan) ko'rinishida birikishi mumkin. Uzluksiz birlashgan suyaklarga misol qilib bosh suyagini biriktiruvchi to'qimalar va umurtqalarning tog'aylar orqali birikishini olish mumkin. Uzluksiz ravishda qo'shilgan suyaklar qimir- lamaydi yoki harakati juda chegaralangan bo'ladi. Binobarin, bu birik- malarni bo'g'im deb atab bo'lmaydi. Harakatchan birikmalar (bo'g'imlar) esa butunlay boshqacha tuzilgan va o'zgacha xususiyatga ega. Ularga tos va dumg'aza bo'g'imi kabi kam harakatlanadigan hamda yelka, tirsak, tizza singari harakatchan bo'g'imlar kiradi.
Suyaklarning bo'g'im yuzalari tog'ay bilan qoplangan bo'lib, bo'g'im hosil qiluvchi uchlari va ular o'rtasidagi bo'shliqning atrofi bo'g'im xaltasi bilan o'ralgan. Har qaysi bo'g'im sirtidan (ba'zilari ichidan) zich biriktiruvchi to'qima tolalaridan tuzilgan boylamlar bilan mustahkamlan- gan. Bo'g'im xaltasining ichki qavati yog'lovchi suyuqlik ishlab chiqa- radigan maxsus qobiqdan tashkil topgan va bu suyuqlik bo'g'imlardagi harakatni yengillashtirib beradi.
Bosh suyaklari
Bosh suyagi miya vayuz suyaklariga bo'linadi.
Boshning miya suyaklariga: peshona, 2 ta chakka, 2 ta tepa, ensa, ponasimon yoki asos, g'alvir suyaklari kiradi. Ensa suyagida katta teshik bo'lib, bu teshik orqali bosh miya umurtqa pog'onasi kanali bilan bog'lanib turadi. Chakka suyagi tashqi yonboshida joylashgan chakka chuquri orqali pastki jag' bilan birlashib turadi, ya'ni bu birlashma boshning birdan-bir harakatdagi bo'g'imi hisoblanadi.
Boshning yuz suyaklariga: 2 ta yuqori jag', 2 ta tanglay, 2 ta yonoq, 2 ta burun, 2 ta yosh, 2 ta burun chig'anog'i, dimoq, pastki jag' va tilosti suyaklari kiradi.
Pastki jag'dan tashqari, barcha bosh suyaklari choklar orqali birikkan. Chakka suyaklarida eshitish va muvozanatni boshqaruvchi a'zolar joy- lashgan. Bosh suyagining yuz qismidan boshlanadigan mimika muskul- larining bir uchi suyakka, ikkinchi uchi esa teriga yopishgan bo'lib, shu muskullar yordamida inson yuzida quvonch, g'am, jahl, qo'rquv ifodalari aks etadi.
G'alvirsimon, peshona, asos va chakka suyaklaridagi kovaklar (bo'shliqlar) ichida havo bo'ladi.
Peshona, asos va g'alvirsimon suyaklar ichidagi bo'shliqlar burun havo yo'liga, chakka suyagidagi bo'shliq esa o'rta quloq bilan tutashgan.
Umurtqa pog'onasi
Umurtqa pog'onasi odam skeletining asosiy o'qi hisoblanadi. Umurtqa pog'onasining tepa qismi bosh suyaklari bilan, yon tomoni ko'krak qovurg'alari bilan, pastki qismi esa tos suyaklari orqali oyoq suyaklari bilan tutashgan.
Umurtqa pog'onasi 33 yoki 34 ta umurtqa suyaklaridan iborat bo'lib, shundan 7 tasi bo'yin, 12 tasi ko'krak, 5 tasi bel, 5 tasi dumg'aza va 4-5 tasi dum umurtqalaridan tashkil topgan.
Har bir umurtqa - tana, yoy va o'tkir orqa o'simtalardan iborat. Umurtqa tanasi qisqa yoylar yordamida aylana teshik hosil qiladi va umurtqalar ustma-ust jipslashib, birgalikda orqa miya joylashgan kanalni hosil qiladi.
Umurtqa suyaklari bir-biri bilan tolali tog'ay orqali birikkan bo'lib, yugurganda, yiqilganda, sakraganda zarbalar kuchining pasayishiga yordam beradi. Bundan tashqari, umurtqa pog'onasi oldinga, orqaga, yon tomonga egilishda va tananing o'z o'qi atrofida aylanishida yordam beradi.
Beshta dumg'aza umurtqalari bir-biri bilan jips birikib, yaxlit dumg'aza suyagini tashkil qiladi. Dumg'aza suyagi tos suyagi bilan birikib, tosning orqa qismini hosil qiladi. Dumg'aza suyagining pastki qismiga 4-5 ta dum umurtqalari birikkan bo'ladi.
Ko'krak qafasi
Ko'krak qafasi 12 ta ko'krak umurtqasi, 12 juft qovurg'a va to'sh suyaklarining o'zaro birikishidan hosil bo'ladi.
Qovurg'alar suyak va tog'ay qismlardan tashkil topgan. Ular suyak qismi bilan ko'krak umurtqalariga bo'g'im hosil qilib, tog'ay qismi esa to'sh suyagi bilan (7 tasi) bevosita birikkan bo'ladi. Pastki 8, 9, 10-juft qovurg'alarning tog'ay qismlari o'zaro birlashib 7-qovurg'aga birikadi. 11, 12-juft qovurg'alarga yetim qovurg'alar deyiladi. Ularning erkin uchi qorin devori muskullari orasida bo'ladi.
Ko'krak qafasi bo'shlig'ida o'pka va yurak joylashadi. Ko'krak qafasini qorin bo'shlig'idan diafragma ajratib turadi. Diafragmada pay va muskul qismlar farqlanadi. Uning pay qismidagi darcha orqali qi- zilo'ngach, qon va limfa tomirlari hamda nervlar o'tadi. Diafragma nafas olishda ishtirok etadigan asosiy a'zo hisoblanadi.
Tos suyaklari
Tos ikkita chanoq, dumg'aza, dum suyaklari va ularni bog'lovchi tog'aylardan tashkil topgan. Chanoq suyagi, o'z navbatida, uch qismdan - qov, yonbosh, quymich suyaklaridan iborat. Ikki qov suyaklaridagi tog'ay qismlarning birikishi hisobiga simfiz, ya'ni qov birikmasi hosil bo'ladi.
Yonbosh suyagi bilan qov suyagi o'rtasidan bog'lam tortilgan bo'lib, unga chov yoki «pupart» bolami deyiladi.
Tos suyaklarining ikki yonida yarim oysimon chuqurchasi bo'lib, ularga son suyagining boshchasi kirib turadi va tos-son bo'g'imini hosil qiladi. Erkaklarning tos suyaklari baland va tor bo'ladi. Ayollarniki esa past va keng bo'lib, asosan tug'ish jarayonida homila boshining qiyinchiliksiz harakatini ta'minlaydi.
Qo'l va oyoq suyaklari
Qo'l suyaklari yelka kamari va qo'lning erkin suyaklaridan tashkil topgan bo'lib, yelka kamari tarkibiga kurak va o'mrov suyaklari kiradi. O'mrov suyagi bir uchi bilan to'sh suyagiga birikadi, ikkinchi uchi bilan esa kurak suyagi va yelka suyagining boshchasi bilan birgalikda yelka bo'g'imini hosil qiladi. Yelka suyagi bilak suyaklari bilan birga tirsak bo'g'imini tashkil qiladi. Bilak - bilak va tirsak suyaklaridan tashkil topgan.
Bilak suyaklari kaft panja suyaklari bilan birikib bilak kaft bo'g'imini hosil qiladi. Qo'l panjasi: 8 ta kaftoldi, 5 ta kaft va 14 ta barmoq suyaklaridan iborat. Har bir barmoq suyagi 3 ta suyakdan iborat bo'lib, faqat bosh barmoqda 2 ta suyak mavjuddir.
Oyoq suyaklari tanaga tos suyaklari orqali birikib, son, boldir, tizza qopqog'i, oyoq to'pig'i va oyoq panjasi suyaklaridan tashkil topgan.
Son suyagi inson tanasidagi eng uzun suyaklardan biri bo'lib, naysimon suyaklar qatoriga kiradi. Uning yuqori uchida ichki tomonga qaragan sharsimon boshchasi, pastrog'ida esa suyak uzun o'qiga nisbatan o'tmas burchak ostida joylashgan bo'yni bor. Katta va kichik boldir suyaklari ham naysimon suyaklar qatoriga kiradi. Katta boldir suyagi boldirning ichki tomonida, kichik boldir suyagi esa tashqi tomonida joylashgan bo'ladi. Son suyagining pastki, ya'ni distal qismi va boldirning yuqori, ya'ni proksimal qismi hamda tizza qopqog'i suyaklari bilan birgalikda tizza bo'g'imini hosil qiladi.
Boldir suyaklari oyoq panja suyaklari bilan o'zaro birikib, boldir panja bo'g'imini tashkil qiladi. Oyoq panjasi: 7 ta panjaoldi, 5 ta panja va 14 ta barmoq suyaklaridan iborat. Har bir barmoq kaft barmoqlariga o'xshab 3 ta suyakdan iborat, faqat bosh barmoq 2 ta suyakdan tashkil topgan.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:41 | Изох # 2 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| MUSKULLAR TIZIMI
Odam organizmining faol harakatlantiruvchi qismi - muskullar, passiv harakatlantiruvchi qismlari - suyaklar, bog'lamlar va fassiyalar bilan birgalikda tananing harakatlanishiga yordam beradi. Skelet muskullari odam vaznining 40 %o ni tashkil etadi. Odam tanasida 600 ga yaqin muskul bor. Muskullar biriktiruvchi to'qimali parda - fassiyalar bilan o'ralgan bo'ladi. Muskullar paylar yordamida skelet suyaklariga yopishadi. Mimika muskullari bir uchi bilan teriga ikkinchi uchi bilan kalla va yuz suyaklariga yopishadi. Muskullar qisqarishi natijasida bo'g'imlar harakatga kelib, inson yurishi, yugurishi, yozishi, chaynashi va boshqa harakatlarni bajarishi mumkin. Muskullar - qisqaruvchi, yoyuvchi, uzoqlashtiruvchi, yaqinlashtiruvchi, aylanma harakatlarni bajaruvchi muskul guruhlariga bo'linadi.
Muskullar - uzun va qisqa, keng bo'lishi mumkin. Uzun muskullar asosan qo'l va oyoqlarda, qisqa muskullar esa gavda orqasi chuqur muskullari ostida, qovurg'alar orasida bo'ladi. Keng muskullar gavdaning ko'krak va qorin qismida hamda tananing orqasida joylashgan bo'ladi. Tana orqasidagi muskullar yuza va chuqur muskul guruhlariga bo'linadi.
Tana orqasidagi chuqur muskullar lateral va medial muskul guruhlariga bo'linib, umurtqa pog'onasining ikki tomoni bo'ylab ensadan dumg'azagacha cho'zilgan. Bu muskul guruhlari umurtqa pog'onasining tiklovchi muskul guruhlariga kiradi.
Ko'krak muskullari - yelka kamari va yelka muskullariga taalluqlidir. Katta ko'krak muskuli yuza joylashgan bo'lib, shakli uchburchak - qo'lni tanaga yaqinlashtiradi va ichkariga buradi. Kichik ko'krak muskuli - 2, 4- qovurg'alardan boshlanib, kurak suyagiga yopishadi. Bu muskul kurak qimirlamay turganda qovurg'alarni ko'taradi, ko'krak qafasi qimirlamay turganda esa kurakning tashqi burchagini oldinga va birmuncha pastga tortadi.
O'mrovosti muskuli 1-qovurg'a va o'mrov suyagi orasida joylashgan bo'ladi. Bu muskul o'mrov suyagini pastga va markazga tortadi. Ko'krak qafasining old va yon tomonida oldingi tishsimon muskullar joylashadi. Bu muskul qisqarganda kurakni oldinga tortadi va uni tashqariga buradi. Bu esa, o'z navbatida, qo'lni gorizontal holatdan ham yuqoriroq tutish imkonini beradi.
Ichki qovurg'alararo muskullar nafas olishda, tashqi qovurg'alararo muskullar esa nafas chiqarishda ishtirok etadi.
Qorin devori muskullari tashqi va ichki qiyshiq, ko'ndalang, to'g'ri va kvadrat muskullardan tashkil topgan.
Tashqi qiyshiq muskul keng bo'lib, yo'nalishi yuqoridan pastga va tashqaridan ichkariga bo'ladi. Ichki qiyshiq muskul ham tashqi qiyshiq muskul ostida shu yo'nalishda joylashgan. Tashqi va ichki qiyshiq muskullar orqasida qorinning ko'ndalang muskuli joylashgan. Qorin to'g'ri muskuli o'rta chiziqdan tashqarida joylashgan bo'lib, muskul tutamlari (press) hosil qiladi, ushbu muskulning yo'nalishi yuqoridan pastga qarab boradi. Orqaning kvadrat muskuli yonbosh suyaklarining yuqorigi qirralaridan boshlanadi va 12-qovurg'a va bel umurtqalarining yon o'smalariga yopishadi.
Qorinning tashqi va ichki qiyshiq muskullari tananing yon tomonga egilishida ishtirok etsa, qorinning to'g'ri muskuli gavdaning oldinga egilishga yordam beradi. Qorin devori muskullari qorin bo'shlig'ini hosil qilishda ishtirok etadi.
Bosh muskullari - yuz-mimika va chaynov muskullariga bo'linadi. Mimika muskullari - kalla suyagi yuz qismidan boshlanib teriga yo- pishgan bo'ladi. Mimika muskullari ko'proq ko'z olmasi, og'iz, quloq atrofida joylashgan va shu a'zolar faoliyatida ishtirok etadi.
Chaynov muskullari - 4 juft muskuldan iborat va qolgan ikki jufti (medial va lateral qanotsimon) chuqur joylashgan bo'ladi. Chaynov muskullari ovqatni maydalash, uzib olish, chaynashga xizmat qiladi.
Bo'yin muskullari yuza va chuqur guruhlarga bo'linadi. Yuza muskullar ichki va tashqi bo'ladi.
Tashqi guruh muskullariga bo'yin teriosti va to'sh-o'mrov-so'rg'ich- simon o'simta muskullari (o'mrov muskuli) kiradi. Bo'yin teriosti muskuli og'iz pastki burchagini pastga tortadi va bo'yin terisini taranglashtiradi.
To'sh-o'mrov-so'rg'ichsimon o'simta muskuli bo'shashganda boshni oldinga (bir tomonlama qisqarganda) o'ng yoki chapga o'girish, ikki tomonlama qisqarganda esa boshni qattiq tik holda ushlab turish mumkin bo'ladi.
Bo'yin chuqur muskullariga quyidagi muskullar kiradi:
a) narvonsimon - old, o'rta, orqa;
b) umurtqa oldi muskullari - bosh va bo'yinning uzun muskullari, boshning to'g'ri muskullari.
Bulardan tashqari, bo'yinda - tilosti suyagidan yuqorida va pastda joylashgan muskullar bo'lib, ular pastki jag'ni pastga tushirishga, ovqatni yutishga va qalqonsimon tog'ayni harakatlantirishga moslashgan.
Qo'l muskullari ikki guruhga - yelka kamari va qo'l erkin qismining muskullariga bo'linadi.
Yelka kamari muskullari yelka bo'g'imi atrofida joylashgan bo'lib, ko'krak va orqa muskullar ishtirokida yelka bo'g'imini harakatlantiradi. Yelka kamari hammasi bo'lib 6 ta (deltasimon, kurak qirra usti va osti, kichik va katta yumaloq, kurakosti) muskuldan iborat.
Qo'l erkin qismining muskullari uzun bo'lib, old va orqa guruh muskullariga bo'linadi. Bu guruh muskullarga yelkaning old va orqasi, bilak va panjaning old va orqa guruh muskullari kirib, asosan qo'l va panjani bukish va yozishga moslashgan muskullardan tashkil topgan. Bukuvchi muskullarga ikki boshli va tumshuqsimon yelka muskullari kiradi. Bukuvchi muskullar yelkaning old qismidan joy olgan.
Yelkaning yoyuvchi muskullariga uch boshli va tirsak muskuli kirib, yelkani yozishga moslashgan va uning orqa tomonidan joy olgan. Bilakning orqa tomonida panjani yozuvchi muskullar, old tomonida esa panjani bukuvchi muskullar joy olgan. Qo'l panja muskullari uchta guruhga bo'linadi:
1) bosh barmoq do'mbog'i muskullari;
2) jimjiloq muskullari;
3) kaft o'rtasidagi kaft suyaklararo muskullar.
Oyoq muskullari - chanoq, son, boldir, panja muskullaridan tashkil topgan. Chanoq muskullari - chanoq tana bilan deyarli harakatsiz birlashganligi sababli, muskullar faqat chanoq- son bo'g'imiga aloqador bo'lib, ikki (old va orqa) guruhlarga bo'linadi. Chanoq muskullari chanoqdan boshlanib, son suyagida tugaydi. Old guruh yonbosh-bel muskuli sonni bukadi va tashqariga buradi. Oyoq qimirlamay turganda gavdani bukishda qatnashadi. Noksimon va ichki yopqich muskul - sonni tashqariga buradi.
Orqa guruh muskullariga quyidagilar kiradi: a) katta dumba muskuli (sonni tashqariga buradi, odam gavdasini tik tutish va gavdani to'g'rilashda ishtirok etadi); b) dumbaning o'rta muskuli; v) dumbaning kichik muskuli (ustma-ust joylashgan bo'lib, sonni uzoqlashtiradi); g) tashqi yopqich; d) kvadratsimon muskul (sonni tashqariga buradi).
Son muskullari uch guruhga (old, o'rta, orqa) bo'linadi. Old guruh muskullariga to'rt boshli va «tikuvchilar» muskuli kiradi. Bu muskullar tizza va sonning chanoq-son bo'g'inini bukishga yordam beradi. O'rta guruh muskullari - taroqsimon, sonni yaqinlashtiruvchi, uzun, kalta, katta va nozik muskullardan iborat bo'lib, sonni bir-biriga yaqinlashtirishga yordam beradi. Orqa guruh muskullariga ikki boshli son muskuli, yarim pay muskul, yarim parda muskullar kirib, sonni yozadi, boldirni bukadi va boldirni tashqariga buradi.
Boldir muskullari uch guruhga bo'linadi: 1) oldingi; 2) lateral; 3) orqa.
Oldingi guruh muskullari: a) oldingi katta boldir muskulioyoq panja- sini yozadi, panjaning medial tomonini ko'taradi; b) barmoqlarni yoyuvchi uzun muskul panja va barmoqlarni yozadi; v) bosh barmoqni yoyuvchi uzun muskul panjani yozadi va oyoq kaftining ichki yuzasini ko'taradi.
Lateral guruh mushaklari: a) kichik boldirning uzun muskuli oyoq gumbazini mustahkamlaydi, oyoq panjasini va bosh barmoqni bukadi; b) kichik boldir kalta muskuli barmoqlarni yozadi.
Orqa guruh muskullari: a) boldirning uch boshli muskuli; b) boldir muskuli; v) kambalasimon muskul; g) tovon muskuli. Bu muskullar tizza bo'g'imini bukadi, odamning tik turishini ta'minlaydi.
OVQAT HAZM QILISH TIZIMI
Inson hazm qilish tizimining umumiy uzunligi 8-10 m bo'lib, quyidagi qismlarga bo'linadi: a) og'iz; b) halqum; v) qizilo'ngach; g) oshqozon (me'da); d) ingichka ichak; ye) yo'g'on ichak.
Ovqat hazm qilish tizimida ovqat moddasi tishlar yordamida may- dalanib, mexanik ishlanadi. So'ngra u so'lak bezlari va ichak bezlaridan chiqqan shiralar ta'sirida ximik ishlanib, parchalana boshlaydi. Hazm yo'lida ovqat moddalarining parchalanib shimilishi uchun odam organizmida bir sutkada 8,5 l shira ajraladi. Shundan 1,5 l so'lak, 2,5 l oshqozon shirasi, 1 l oshqozon osti bezi shirasi, 2,5 l ichaklar ishlab chiqargan shiralar, 1,2 l safro (o't) tashkil etadi.
Og'iz bo'shlig'idagi ovqat luqmasi tishlar bilan maydalanib, so'lak bilan aralashgandan so'ng luqma yutiladi va ovqat moddasi qizilo'ngach orqali oshqozonga tushadi. Og'iz bo'shlig'ida ovqat moddasining mazasi, shirin yoki achchiqligi, yumshoq yoki qattiqligi, issiq-sovuqligi aniq- lanadi. Bu sezgilar til yuzasida joylashgan retseptorlar ta'sirida seziladi. Og'iz bo'shlig'iga 3 juft so'lak bezidan so'lak quyilib, bular 1 juf quloqosti, 1 juft tilosti, yana 1 juft jag'osti so'lak bezlaridir. So'lak bezlaridan ishlanib chiqqan so'lak bezi yo'li orqali (yuqoridagi 3 juft) yoki so'lak naylari orqali to'g'ridan-to'g'ri og'iz bo'shlig'iga tushadi. So'lak bilan ishlangan ovqatning yutilishi osonlashib, og'iz bo'shlig'ida shakar va ayrim mineral tuzlar parchalana boshlaydi. So'lak tarkibida ptialin moddasi bo'lib, uning ta'sirida kraxmal shakarga aylanadi.
Tomoq og'iz bo'shlig'ining yumshoq tanglayidan boshlanuvchi qismidir, uning ikki tomonida old va orqa tanglay ravoqlari bo'lib, ular o'rtasida bodomcha bezlari joylashgan. Tomoq o'rtasining yuqorigi qismida yumshoq tanglay davomi sifatida tilcha osilib turadi. Bodomcha bezlari muhim himoya organi hisoblanib, limfoid bezlar jumlasiga kiradi.
Halqumning burun, og'iz va qizilo'ngach qismlari nafas olish va ovqat hazm qilish a'zolarining kesishgan chorrahasini o'zaro bog'lab turadi. Burundan kirgan havo traxeya orqali o'pkaga, og'izdan kirgan ovqat moddasi esa qizilo'ngach orqali oshqozonga tushadi.
Qizilo'ngachga tushgan ovqat va suyuqliklar oshqozonga o'tkaziladi. Qizilo'ngach diafragmaning chap tomonidan maxsus teshik orqali qorin bo'shlig'iga o'tadi.
Oshqozon devori 3 qavatdan - tashqi, o'rta, ichki shilliq qavatlardan tashkil topgan. Tashqi qavatni qorin pardasining ichki devori hosil qilib, u yupqa va nozik bo'ladi. O'rta qavatni oshqozon muskullari tashkil etadi. Bu muskullarning qisqarishi ovqat moddasining ichaklarga o'tishini ta'minlaydi. Ichki shilliq qavat ko'plab so'rg'ichlar bilan qoplangan bo'lib, bu yerda 5 mln dan ortiq bezlar ham joylashgan. Bu bezlar shirasi tarkibida ovqat moddasini parchalaydigan pepsin moddasi mavjud.
Oshqozon shirasi shilliq qavatda joylashgan bezlar mahsuloti bo'lib, bir sutkada odamda 2-2,5 l gacha shira ajraladi. Bu shira oshqozon ichki muhitining nordonligi (kislotaliligi)ni ta'minlab, uning asosiy tarkibi xlorid kislota (HCl), pepsin va shilliqdan iborat. Oshqozon shirasi o'z tarkibi bilan oqsillarni parchalashda ishtirok etadi. Bundan tashqari, oshqozon shirasi ovqat bilan birga kirgan mikroblarni o'ldirib, bakteritsid ta'sir etadi. Oshqozon shirasi ishlanib chiqishi nonushtadan so'ng 5-10 minut o'tgach boshlanadi va ovqat bo'laklari to'liq ichaklarga o'tgandan so'ng shira ajralishi to'xtaydi.
Oshqozonga tushgan ovqat 1-6 soat saqlanib turadi va oshqozon shirasi ta'sirida ximiyaviy ishlanib, mayda-mayda porsiya holida oshqozonning peristaltik harakatlari bilan o'n ikki barmoqli ichakka, ingichka ichakning boshlang'ich qismiga o'tkaziladi. O'n ikki barmoqli ichakda oshqozonosti va o't (safro) ichak shiralari ta'sirida ovqat parchalanadi. Bu yerda ovqat tarkibidagi yog'lar ham o't va oshqozonosti bezi shirasi tarkibidagi moddalar ta'sirida parchalanib, ingichka ichak bo'ylab so'rilgan yog'lar limfatik tizim orqali o'tib qonga tushadi.
Ingichka ichak devori ham oshqozonniki kabi uch qavatdan iborat - - qorin parda hosil qilgan tashqi, o'rta muskul va shilliq qavatlarga bo'linadi. Ichak devoridagi muskullar qisqarishidan ichakning peristaltik qisqarishi yuzaga kelib, ovqat massasi ichak bo'ylab so'rilib boradi. Ichak shirasi ta'sirida ingichka ichaklarda oqsil va uglevodlar to'liq parchalanib so'riladi.
Yo'g'on ichak ingichka ichak oxiridan o'ng yonbosh sohasida bosh- lanib, yo'g'on ichakning bu qismi ko'richak deb ataladi. Shu yerda ko'richakning chuvalchangsimon o'simtasi ham joylashgan. Yo'g'on ichakning ko'tariluvchi, ko'ndalang, pastga tushuvchi, sigmasimon va to'g'ri ichak qismlari farqlanadi. Yo'g'on ichak devori ham ingichka ichak devori kabi 3 qavatdan iborat va yo'g'onligi ingichka ichak ko'ndalang o'lchamidan 3 marta katta bo'ladi.
Yo'g'on ichakda ovqat hazm bo'lmaydi, bu yerda ovqat massasining qoldiqlari, suv so'riladi va axlat (najas) to'planadi. Jigar qorin bo'shlig'ining o'ng tomonida, diafragma tagida joylashib, qovurg'a ravoqlaridan chiqmaydi. Jigar ostki qismida o't pufagi joylashgan. O't pufagi jigarda ishlangan o'tning yig'ilishiga xizmat qiladi. O't suyuqligi ko'kimtir-sariq bo'lib, achchiq ta'mli bo'ladi, bir sutkada 1 l ga yaqin o't suyuqligi ishlanib, o'n ikki barmoqli ichakka quyiladi. O't va oshqozonosti bezidan ajralgan shira yog'lar va ovqat hazm bo'lishida ishtirok etadi. Shuning uchun ham o't-tosh kasalligi bilan og'rigan bemorlarga yog'li ovqatlar iste'mol qilish man etiladi.
Jigar faoliyati organizmda turli-tuman bo'lib, ovqat hazm bo'lishida, moddalar almashinuvida, zaharli moddalarni zararsizlantirishda ishtirok etadi.
To'g'ri ichakning oxirgi qismidagi halqasimon muskullar doim qisqargan holda bo'ladi. Ular faqat defekatsiya aktida (hojat) bo'shashib, ochiladi. To'g'ri ichakda axlat 12 soatgacha saqlanib turishi mumkin.
NAFAS OLISH TIZIMI
Odam hamda quruqlikda yashovchi hayvonlar nafas olishda havo tarkibidagi kislorodni o'zlashtirib, havoga CO2 gazini chiqaradilar. Nafas bilan olingan havo tarkibida 21 % kislorod, 79 % azot, kam miqdorda CO2 va suv bug'lari bo'ladi. Nafas bilan chiqayotgan havo tarkibi 16 % kislorod, 79 % azot, 5 % CO2 va suv bug'laridan iborat.
Har bir nafas olish jarayonida 5 % kislorod qonga o'tadi va to'qimalarga yetkaziladi. Har bir nafas chiqarish jarayonida esa 5 % CO2 tashqi muhitga chiqarib yuboriladi.
Nafas olish a'zolariga - burun bo'shlig'i, hiqildoq, traxeya (kekirdak), bronxlar va o'pka kiradi.
Burun bo'shlig'i orqali o'tgan havo burun bo'shliqlarida isiydi, nam- lanadi, burun tuklari orqali changlardan tozalanadi. Burun bo'shlig'idagi hidni aniqlovchi nerv uchlari u haqda ma'lumot beradi.
Hiqildoq
Hiqildoq nafas yo'lining (burun bo'shlig'idan so'ng) ikkinchi qismi bo'lib, o'zidan havo o'tkazishdan tashqari ovoz paydo qiluvchi organ va nafas yo'lining pastki qismini muhofaza qilish kabi funksiyalarni ham bajaradi. Hiqildoqda bir qancha muskullar va tog'aylar bor. Hiqildoq oldining eng katta tog'ayini qalqonsimon tog'ay tashkil etadi. Uni bo'yin terisi tagidan paypaslab ko'rganda ham bilish mumkin. Hiqildoqda hiqildoq usti tog'ayi joylashgan bo'lib, yutish vaqtida ovqat va suyuqlik- larning nafas yo'liga o'tib ketishiga to'sqinlik qiladi hamda qizilo'ngach bo'ylab o'tishiga sharoit yaratib beradi.
Hiqildoqda ovoz hosil bo'lishida ishtirok etuvchi ovoz boylamlari joylashgan. Ovoz boylamlari o'rtasida hosil bo'lgan yoriqqa ovoz yorig'i deyiladi. Hiqildoq muskullari ovoz yorig'ining kengayishi, siqilishi va bo'shashishini ta'minlaydi, natijada ovoz boylamlari tebranadi va ovoz paydo bo'ladi.
O'pka
O'pka bir juft organ bo'lib, ko'krak qafasining ikki tomonida joylashgan. Hiqildoq, o'z navbatida, kekirdakka (traxeya) o'tadi. Uning uzunligi 9-11 sm, diametri esa 15-18 mm bo'lib, tog'ay halqalardan iborat. Kekirdakning orqa devori qizilo'ngachning old devoriga tegib turadi. Kekirdak 4-5 ko'krak umurtqalari sathida o'ng va chap bronxlarga bo'linadi va o'pkalarga o'z tarmoqlarini beradi. O'ng bronx o'ng o'pkaning uch bo'lagiga, chap bronx chap o'pkaning ikki bo'lagiga tarmoqlanadi. O'pka ichida bronxlar mayda-mayda bronxlarga bo'linib ketadi.
Eng mayda bronxlar - bronxiolalar deb yuritiladi. Bronxiolalar o'pka to'qimasida uzum shingilini eslatuvchi o'pka pufaklari (alveolalar) bilan tugaydi. O'pka alveolalari va bronxiolalari juda mayda qon tomirlari to'ri bilan o'ralgan bo'ladi. Alveolalarda karbonat angidrid bilan kislorod almashinuvi kuzatiladi, ya'ni qonga kislorod o'tsa, karbonat angidrid nafas orqali havoga chiqariladi.
Mayda bronxlar, alveolalar, qon tomirlari va atrofdagi to'qimalar birgalikda nafas tizimini tashkil qiladi.
O'pkalar ko'krak qafasining katta qismini egallab, ularni plevra varaqlari o'rab turadi. Plevra ikki varaqdan iborat. Uning tashqi (pariyetal) varag'i ko'krak qafasining ichki devoriga yopishsa, ichki (visseral) varag'i bevosita o'pkalar yuzasiga yopishgan bo'ladi. Natijada ichki va tashqi plevra o'zaro bir-biriga yopishmay erkin sirpanadi. Bu esa nafas olish va chiqarish harakatlarini osonlashtiradi. O'pkaning kengayishi (nafas olish) va torayishi (nafas chiqarish) diafragma va qovurg'alararo muskullar ishi bilan chambarchas bog'liqdir.
Nafas olganda diafragma pastga tushadi, qovurg'alararo muskullar bo'shashib, ko'krak qafasi bo'shlig'ining hajmi ortadi. Nafas chiqarganda esa diafragma tepaga gumbazsimon bo'rtib, qovurg'alararo muskullar qisqarib, o'pka ichidagi havo tashqariga siqib chiqariladi. Natijada karbonat angidrid tashqi muhitga chiqariladi.
Odam tinch turganda bir minut davomida 16-20 marta nafas olib, nafas chiqaradi. Nafas olish va chiqarishni uzunchoq miyada joylashgan nafas olish markazi boshqarib turadi.
QON TOMIRLAR TIZIMI
Qon - qon tomirlar ichidagi suyuqlik bo'lib, hujayra va to'qimalarga barcha hayotiy zarur moddalarni, shu bilan birga, to'qimalardan ajralib chiqadigan keraksiz (chiqindi) moddalarni ayiruv organlariga yetkazib beradi. Qon odam tanasi umumiy og'irligining 1/13 qismini tashkil qiladi, ya'ni 70 kg og'irlikdagi odamda 5 l ga yaqin qon bo'ladi.
Qon tarkibidagi qizil qon tanachalari - eritrotsitlar qizil suyak ko'migida ishlab chiqariladi. Qon tarkibining yana bir muhim elementi leykotsitlar bo'lib, ular organizmga tushgan kasal chaqiruvchi mikroblarni zararsizlantiruvchi, himoya vositasi sanaladi. Leykotsitlar organizm immuniteti shakllanishida ham muhim o'rin tutadi.
Eritrotsitlar tarkibida gemoglobin oqsili bo'lib, qonga qizil rang berib turadi. Gemoglobinning asosiy vazifasi to'qimalarga kislorod yetkazib berish va to'qimalardagi karbonat angidridni o'pkaga olib kelishdir. Normada 1 mm qonda 4,5 - 5 mln eritrotsit bo'ladi.
Oq qon tanachalari yoki leykotsitlar suyak ko'migida, limfa tugun- larida va taloqda hosil bo'ladi. Leykotsitlar organizmga tushgan mikroblarni hazm qilib, parchalash yo'li bilan himoyani ta'minlaydi.
Yurak
Yurak - muskuldan iborat a'zo bo'lib, ko'krak qafasining chap tomonidagi 2-5-qovurg'alar orasida, yurak xaltasi (perikard) ichida joylashgan (2-rasm). Yurak uch qavatdan tashkil topgan:
1) ichki qavat - endokard;
2) o'rta qavat - muskullardan iborat bo'lgan miokard;
3) tashqi qavat - epikard.
Yurak o'ng va chap qismga bo'linadi va to'rtta kameradan iborat. Yurakning o'ng qismi yuqorisida o'ng bo'lmacha, pastda esa o'ng qorincha, chap qismi yuqorisida chap bo'lmacha, pastda esa chap qorincha joylashgan. O'ng bo'lmacha va o'ng qorinchalar orasida uch tabaqali, chap bo'lmacha va chap qorincha orasida esa ikki tabaqali klapan joylashgan.
Chap qorinchadan boshlanadigan tomir aorta deb ataladi. O'ng qorinchadan boshlanadigan tomir o'pka arteriyasi deb ataladi. Chap bo'lmachaga o'pka venalari, o'ng bo'lmachaga esa kovak venalar qon olib keladi.
Yurak qisqarishi natijasida yirik arteriyalarda harakatlanayotgan qon tomir devorlariga kuchli zarb bilan urilib, uni to'lqinsimon tebratib, tomir urishi, ya'ni pulsni yuzaga keltiradi. Yirik arteriyalar barmoq bilan ushlab ko'rilganda puls zarblarini sezish mumkin. Puls zarblari yurak qisqarishi soniga to'g'ri keladi.
Vena tomirlari ichida klapanlar joylashgan bo'lib, ular qonning orqaga qarab oqishiga to'sqinlik qiladi. Venalar butun organizmdagi qonni yig'ib, yurakning o'ng bo'lmachasiga olib keladi.
Odam organizmida ikkita - katta va kichik qon aylanish doirasi bo'ladi.
Katta qon aylanish doirasi. Kislorodga to'yingan qon yurakning chap qorinchasidan boshlanib, arteriya va arteriolalarga bo'linadi. Arteriolalar, o'z navbatida, to'qimalarda kapillar to'rlarni hosil qiladi va ular uchun kerakli bo'lgan kislorod va boshqa oziq moddalarni berib, to'qimalarda moddalar almashinuvi mahsuloti bo'lgan karbonat angdrid (CO2)ni yig'ib venoz qonga aylanadi va vena tomirlari orqali o'tib, yurakning o'ng bo'l- masiga quyiladi.
Kichik qon aylanish doirasi. Karbonat angdridga to'yingan venoz qon yurakning o'ng qorinchasidan o'pka arteriyasi ko'rinishida boshlanib, o'pka orqali o'tadi. O'pkada venoz qon tarkibidagi karbonat angdridni chiqarib, kislorod bilan to'yinadi. Natijada venoz qon arterial qonga aylanadi va o'pka venalariga yig'ilib, yurakning chap bo'lmasiga quyiladi. Demak o'pka arteriyalarida oqayotgan qon venoz qon bo'lsa, o'pka venalarida oqayotgan qon esa arterial qondir.
Odam organizmidagi yirik qon tomirlarini bilish har bir inson uchun zarur, chunki bu qon ketishi vaqtida birinchi tibbiy yordam ko'rsatish uchun juda muhimdir.
Aorta chap qorinchadan boshlanadi. So'ng yuqoriga ko'tariladi. Keyin esa pastga qayrilib aorta ravog'ini hosil qiladi. Aorta ravog'idan tananing yuqori qismlarini bosh, tana, qo'llarni qon bilan ta'minlaydigan arteriyalar boshlanadi.
Aorta ravog'ining o'ng tomonidan o'ng yelka - bosh (nomsiz) tarmog'i chiqadi va undan, o'z navbatida, o'ng umumiy uyqu va o'ng o'mrov osti arteriyalari ajraladi. O'ng umumiy uyqu arteriyasi bosh sohasiga qon olib boradi. O'ng o'mrovosti arteriyasi - o'mrov suyagi va birinchi qovurg'a orasidan o'tib (shu yerda uni bosib qon to'xtatish mumkin) o'ng qo'lga boradi.
O'mrovosti arteriyasi qo'ltiqosti chuqurchasiga o'tganda qo'ltiqosti arteriyasi nomi bilan yuritiladi. Qo'ltiqosti arteriyasini yelka suyagi boshchasiga bosib qon oqishini to'xtatish mumkin. Qo'ltiqosti arteriyasining davomi yelka arteriyasi bo'lib, uni yelka ichki sohasida paypaslab bilsa bo'ladi. Yelka arteriyasi tirsak bo'g'imi sohasida tirsak va bilak arteriyalariga bo'linadi. Bilak arteriyasidan pulsni aniqlashda foydalaniladi.
Aorta qon tomirining pastga qayrilgan joyidan qorin bo'shlig'igacha qismi ko'krak aortasi deyiladi, u diafragmani teshib o'tgandan so'ng qorin aortasi nomi bilan yuritiladi. Qorin aortasini kindik sohasida paypaslab aniqlash mumkin. Qorin bo'shlig'iga qon ketish vaqtida uni umurtqa pog'onasiga taqab bosib qon ketishini kamaytirish mumkin. Qorin aortasidan qorin bo'shlig'i a'zolariga qon olib boruvchi asosiy tarmoq - qorin arterial o'zani boshladi. U uchga bo'linadi. Ulardan biri jigar umumiy arteriyasi, ikkinchisi taloq arteriyasi, uchinchisi esa oshqozon chap arteriyasidir.
Vena qon tomirlari har bir arteriya yonida bo'lib, shu arteriya bilan parallel yo'nalgan bo'ladi. Bosh, qo'l va tananing yuqori sohalaridan yig'ilgan qon yuqori kovak venaga kelib quyiladi. Tananing pastki sohalaridan: oyoqlardan, qorin bo'shlig'i a'zolaridan yig'ilgan qon pastki kovak venaga quyiladi. Yuqori va pastki kovak venalar o'zidagi venoz qonni yurakning o'ng bo'lmachasiga quyadi.
LIMFA TIZIMI
Limfa tizimi - limfa tomirlari va limfa tugunlaridan iborat. Limfa tugunlari limfa tomirlari bo'ylab joylashgan. Limfa tomirlarida limfa suyuqligi oqadi. U o'zida ko'plab limfotsit va monotsitlar saqlaydi. Eng yirik limfa tugunlari qo'ltiq ostida, chov (qov) sohasida, pastki jag' ostida, bo'yinda joylashgan. Limfa tizimi elementlari organizmning muhim hi- moya omili bo'lib xizmat qiladi.
Taloq
Taloq chap biqinda, qorin bo'shlig'ida joylashgan bo'lib, 9-11- qovurg'alar sohasiga to'g'ri keladi. Taloq bajaradigan vazifasiga ko'ra, ko'proq limfa bezlari va ko'mikka o'xshaydi. Taloq limfotsit va monotsitlar (qon elementlari)ni ishlab chiqaradi. Taloq o'zi orqali o'tayotgan qon tarkibidagi zararli mikroblarni ushlab qoladi, ya'ni o'ziga xos filtr vazifasini ham bajaradi va shu yo'l bilan organizmni himoya qilishda qatnashadi. Taloqda umri tugagan qon elementlari (eritrotsitlar) parchalanadi. Ayrim yuqumli kasalliklar (qorin tifi, bezgak va boshqalar)da taloq kattalashadi. Bu uning faoliyati kuchayganligi, ya'ni limfotsitlar ko'p hosil bo'layotganligidan dalolat beradi. Jarrohlik yo'li bilan taloq olib tashlansa, uning vazifasini suyak ko'migi, jigar, limfa bezlari bajaradi.
SIYDIK AJRATISH TIZIMI
Odam organizmining faoliyati natijasida to'qimalarda ko'plab kerak- siz va zaharli moddalar hosil bo'ladi. Bu moddalarning organizmdan chiqib ketishi uchun buyraklar, ya'ni siydik ajratish a'zolari tizimi xizmat qiladi.
Buyraklar juft a'zo bo'lib, qorin bo'shlig'i ortida, umurtqa pog'o- nasining ikki yonida, 12-ko'krak umurtqasi va 1-2-bel umurtqalari sathida joylashgan. Buyrak, shakliga ko'ra, loviyasimon tuzilishga ega bo'lib, uning egilgan (botiq) qismi buyrak darvozasi deb yuritiladi. Buyrak darvozasi kengayib, siydik jomiga o'tadi. Undan pastga qarab siydik yo'li boshlanadi. Buyraklar oson ajraladigan fibroz parda bilan o'ralgan bo'ladi. Buyrak yog' to'qimasi buyrakning orqa tomonida yaxshi rivojlangan bo'ladi. Buyrak ustida buyrakusti bezi joylashgan.
Buyrak bezsimon tuzilishga ega a'zo bo'lib, u kesib ko'rilganda ikki, ya'ni po'stloq va mag'iz modda qavatlaridan iborat ekanligini ko'rish mumkin. Po'stloq modda jigarrang bo'lib, qalinligi 4-5 mm keladigan po'st moddadan iborat. Buyrak ichki qismida alohida, to'dalashib, piramida shaklida joylashgan mag'iz moddani ko'rish mumkin. Piramidalar keng tomoni buyrak po'stiga, so'rg'ich shaklidagi uchi esa buyrak bo'shlig'iga qarab joylashgan. Piramidalar, taxminan, 1 mln mayda kanalchalar (nefron)dan tuzilgan.
Buyrak kanalchalarining bir uchi berk bo'lib, devori ikki qavatli kapsula bilan tugaydi. Ular, o'z navbatida, qon tomirli koptokchani o'rab turadi. Qon tomirli koptokcha va kapsula birgalikda buyrak tanachasini hosil qiladi. Buyrak tanachasi va kanalchalari birgalikda buyrakning struktural va funksional birligini tashkil qiladi. Nefronlarda yig'ilgan siydik yig'uvchi naychalar orqali buyrak so'rg'ichlariga, ulardan buyrak kosachalariga o'tib, buyrak jomchalari orqali siydik yo'liga tushadi. Siydik yo'llari orqali buyrakdan ajralgan siydik qovuqqa kelib yig'iladi.
Siydik hosil bo'lish jarayoni ikki bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda buyrak tanachalarida hosil bo'lgan birlamchi siydik (bir sutkada 1,5 l) buyrak kanalchalarida qayta so'rilib, uning tarkibidagi suv va hayotiy zarur moddalar ushlab qolinadi. Siydik tarkibidagi kreatinin, ammiak va vodorod ionlaridan ikkilamchi siydik (bir sutkada 1,5 l) hosil bo'ladi. Ikkilamchi siydik hosil bo'lishi siydik hosil bo'lish jarayonining ikkinchi bosqichini tashkil etadi. Umuman olganda, siydik hosil bo'lish 3 ta bosqich, ya'ni filtratsiya, reabsorbsiya va sekretsiya jarayoni natijasidir.
Qovuqda yig'ilgan siydik tashqi siydik chiqaruv yo'li orqali tashqariga chiqariladi. Qovuq eziluvchan a'zo bo'lib, unda 1 l hajmdagi siydik yig'ilishi va ma'lum muddat saqlanishi mumkin.
KO'PAYISH A'ZOLARI
Inson organizmida ko'payish a'zolari ikki qismga, ya'ni ichki va tashqi jinsiy a'zolarga bo'linadi. Erkaklarda jinsiy bezlar spermatozoidlar ishlab chiqaradi. Ayollar tuxumdonida tuxum hujayralari ishlab chiqariladi.
Erkak jinsiy a'zolari
Erkak ichki jinsiy organlariga quyidagilar: erkak jinsiy bezlari - moyaklar, urug' chiqarish yo'llari, urug' pufakchalari, prostata bezi, bulbouretral bezlari kiradi. Erkak tashqi jinsiy a'zolari erlik olati va yorg'oqdan iborat.
Spermatozoid erkak urug' hujayrasi bo'lib, u moyakning egri - bugri kanalchalarida ishlanadi hamda urug' pufakchalari va prostata bezida ishlab chiqarilgan suyuqlik bilan aralashib tashqariga chiqariladi. Balog'atga yetgan odamning jinsiy faol bo'lgan davrida urug' hujayralari - spermatozoidlar moyakda doimiy ishlanib turadi
Ayol jinsiy a'zolari
Ayol ichki jinsiy a'zolariga tuxumdon, bachadon naylari, bachadon va qin kiradi. Tashqi jinsiy a'zolarga esa katta va kichik jinsiy (uyatli) lablar, klitor va qizlik pardasi kiradi.
Bachadon - kichik chanoq bo'shlig'ida, qovuq bilan to'g'ri ichak o'rtasida joylashgan, nokka o'xshash a'zo bo'lib, unda homila rivojlanadi. Bachadon uch qismga: bachadon tubi (eng baland qismi), bachadon tanasi, bachadon bo'yniga bo'lib o'rganiladi. Bachadon tubining ikki yon qismiga bachadon naylari ochiladi. Bu naydan bachadon ichiga tuxumdonda yetilib chiqqan tuxum hujayrasi kelib tushadi.
Tuxum hujayra bachadon ichiga kelib tushgan paytda urug'lanish sodir bo'lmasa, ayollar va voyaga yetgan qizlarda hayz (menstruatsiya) kuzatiladi, ya'ni urug'lanmagan tuxum hujayra bilan birga bachadon ichki shilliq qavati ko'chib tushadi. Agar bachadon bo'shlig'ida yetuk tuxum hujayra bilan erkak urug' hujayrasi (spermatozoid) qo'shilsa, urug'lanish hodisasi ro'y beradi. Urug'langan tuxum hujayra bachadon shilliq qavatiga jips yopishib, homiladorlik boshlanadi. Ayollarda homiladorlik vaqtida hayz kuzatilmaydi.
ASAB TIZIMI
Asab tizimi ikki, ya'ni markaziy va periferik qismga bo'linadi. Markaziy asab tizimiga bosh miya va orqa miya kiradi. Periferik asab tizimiga esa bosh va orqa miyadan chiqadigan nerv tolalari kiradi. Nerv tolalari butun organizm bo'ylab tarqalgan.
Asab tizimi tashqi ta'sirlarni qabul qiladi va unga javob qilishda ishtirok etadi. Nerv tolalari markazga intiluvchi (ta'sirni qabul qiluvchi) va markazdan qochuvchi (ta'sirga javob beruvchi) qismdan iborat.
Orqa miya umurtqa kanali ichida joylashgan bo'lib, uning uzunligi 45 sm. Uzunchoq miya bilan tutashgan orqa miyaning pastki qismi konussimon shaklda tugaydi. U ham bosh miya kabi uchta parda bilan o'ralgan.
Orqa miyadan 31 juft orqa miya periferik nerv tolalari chiqadi. Bular quyidagilar: 8 juft bo'yin, 12 juft ko'krak, 5 juft bel, 5 juft dumg'aza va 1 juft dum nervlaridir.
Umurtqalararo teshikdan chiqqan orqa miya nerv tolalarining oldingi va orqa shoxchalari bir-biriga qo'shilib, nerv tugunlari (yon shoxlar)ni hosil qiladi.
Orqa miya nerv tolalari bir-biri bilan qo'shilib, quyidagi nerv tutamlarini hosil qiladi: bo'yin, yelka, bel, dumg'aza tutamlari.
Orqa miya ko'ndalang kesimida uning «N» harfini eslatuvchi kulrang va oq moddadan iborat ekanligini ko'rish mumkin. Uning oldingi shoxlaridan harakatlantiruvchi, orqa shoxlaridan esa sezuvchi nervlar chiqadi.
Asab tizimi inson organizmi bilan uni o'rab turgan tashqi muhit o'rtasidagi aloqani ta'minlaydi. Markaziy asab tizimi tashqi ta'sirlar, hayotiy ko'nikmalarni o'zida qayta ishlaydi, ularni tahlil qilib, javob reaksiyasini ishlab chiqadi. Javob reaksiyasi reflekslar majmuasidan iborat bo'lib, reflekslar reflektor yoyi orqali o'tadi. Reflektor yoyi sezuvchi (markazga intiluvchi) va javob qaytaruvchi (markazdan qochuvchi) asab tolalari elementidan iborat bo'ladi.
Uzunchoq miyada odam faoliyati uchun muhim bo'lgan markazlar joylashgan. Bular nafas olish, yurak-tomir markazlaridir. Bu markazlar boshqalari bilan aloqada bo'ladi va faoliyat izchilligini ta'minlaydi.
Vegetativ asab tizimi
Vegetativ asab tizimi markaziy asab tizimining ajralmas bir qismidir. Vegetativ nerv tolalari barcha ichki a'zolarning shilliq muskullariga tarqalib, ular ishini qisman ixtiyorsiz (avtomatik, mahalliy) ravishda bajarib turadi. Ammo vegetativ nervlar ham miya po'stlog'i boshqaruvi ostida ishlaydi. Vegetativ asab tizimi yurak-qon va limfa tomirlari, ichki a'zolarni, ya'ni tarkibida silliq muskullarga ega bo'lgan a'zo va bezlarni innervatsiya qiladi.
Vegetativ asab tizimi ikki, ya'ni simpatik va parasimpatik asab tizimidan iboratdir.
Simpatik asab tizimi. Simpatik asab tizimining markazi orqa miyada joylashgan. Umurtqa pog'onasining ikki yonida joylashgan simpatik nerv tugunlari bir-biri bilan tutashgan holda 20-25 ta nerv tugunlarini hosil qiladi. Bu simpatik tugunlardan bosh, yurak, o'pka, oshqozon, ichaklar, jigar va buyraklarga boruvchi simpatik nerv tolalari boshlanadi.
Vegetativ asab tizimining parasimpatik qismi. Parasimpatik nervlar bosh miyaning o'rta va uzunchoq miya bo'lagidan va orqa miyaning dumg'aza qismidan boshlanadi. Simpatik va parasimpatik nerv tolalari ish faoliyatlari bo'yicha bir-biriga qarama-qarshidir, ya'ni simpatik nervlar biron organ ishini tezlashtirsa, parasimpatik nervlar shu organ ishini sekinlashtiradi. Natijada ularning normal ishlashi uchun sharoit yaratiladi.
Masalan, simpatik nervlar ko'z qorachig'ini kengaytirib, so'lak ajralishini pasaytiradi, yurak qisqarishlari sonini oshirib, oshqozon va ichaklar harakatini pasaytiradi. Oshqozonning shira chiqarish qobiliyatini pasaytirib, o'pka bronxlarini kengaytiradi. Parasimpatik nervlar, aksincha, ko'z qorachig'ini toraytiradi, yurak qisqarishlari sonini kamaytiradi, ichak peristaltikasi (harakat)ni oshiradi, o'pka bronxlarini toraytiradi. Organizm- ning normal faoliyati ana shu ikkala, ya'ni simpatik va parasimpatik asab tizimlarining hamjihatligi orqali bosh miya po'stlog'i bilan idora qilinadi.
SEZGI A'ZOLARI
Sezgi organlari orqali inson tashqi olam ta'sirlarini qabul qiladi. Sezgi organlari yordamida inson eshitadi, ko'radi, hid biladi, ta'mni sezadi.
Ko'rish organlari
Ko'rish organi ko'z soqqasi, qovoqlar, ko'z soqqasini harakatga keltiruvchi muskullar va ko'z yoshi apparatidan tashkil topgan.
Ko'z soqqasi (olmasi) uch qavatdan: 1) ko'zning fibroz qavati, ya'ni tashqi qavati; 2) ko'zning o'rta tomirli pardasi; 3) rangdor pardalardan iborat.
Ko'zning fibroz pardasi tashqi eng qattiq parda bo'lib, ko'zning oldingi qismida tiniq shox pardaga aylanadi, u ko'zning nur sindiruvchi qismini tashkil etib, yorug'lik nurlari to'siqsiz qabul qilinadi.
Ko'zning o'rta tomirli pardasi qon tomirlarga boy bo'lib, u kiprikli tana bilan birlashadi. Kiprikli tana esa, o'z navbatida, yoy (kamalak) parda bilan tutashib, uning o'rtasida qorachig'i bo'ladi. Muskul tolalaridan iborat yoy parda qisqarganda, ko'z qorachig'i torayadi, bo'shashganda esa qorachiqlar kattalashadi. Qorachiqlarning kattalashishi va torayishi ko'zga tushayotgan yorug'lik nurining kuchiga bog'liq. Ya'ni qanchalik yorug' bo'lsa, qorachiq shuncha toraygan bo'ladi va aksincha.
Shox parda va kamalak parda o'rtasidagi bo'shliq ko'zning oldingi kamerasi deb yuritiladi. Kamalak parda orqasida ko'z gavhari bo'lib, uning ortida ichi sariq shilimshiq modda bilan to'lgan ko'zning orqa kamerasi mavjuddir. Shuning uchun u shishasimon tana deb ataladi.
Ko'zning eng muhim pardasi to'r parda hisoblanadi, unga tashqi tomondan qon tomirlar yopishib tursa, ichki tomondan shishasimon tanaga tegib turadi. To'r parda, o'z navbatida, o'nta qavatdan tashkil topgan. To'r pardadagi bosh miyadan keluvchi ko'ruv nervining oxiri «kolbacha» va «tayoqcha»simon hujayralardan iborat. «Tayoqchalar» oq va qora nurlarni, «kolbachalar» esa yorug'likda rangli nurlarni qabul qiladi.
Turli xil jismlardan qaytib, ko'zga tushayotgan yorug'lik shox parda va ko'zning oldingi kamerasidan, qorachiq, ko'z gavhari, shishasimon tanadan o'tib sinadi va to'r pardada o'sha jismning tasviri paydo bo'ladi. Bu tasvir ko'ruv nervi orqali bosh miyaga uzatiladi. Bosh miyada jismning rangi, katta-kichikligi, shakli, uzoq-yaqinligi tahlil qilinadi va miyamizda shu tasvir haqida tasavvur hosil bo'ladi.
Eshitish a'zolari
Eshitish a'zolari uch qismdan: tashqi quloq, o'rta quloq, ichki quloqdan iborat.
Quloq suprasidan iborat tashqi quloqqa tashqi eshitish yo'li ham kiradi.
O'rta quloq esa nog'ora bo'shlig'i va eshituv (Yevstaxiy) nayidan iborat.
Tashqi va o'rta quloq o'rtasida chegara nog'ora parda mavjud. O'rta quloqdagi nog'ora bo'shlig'ida 3 ta eshituv suyakchalari zanjir kabi tutashgan bo'ladi. Bolg'acha nog'ora pardaga tegib turadi. Bolg'achaning ikkinchi boshi ikkinchi eshituv suyakchasi sandonchasiga tegib turadi. Sandoncha ham, o'z navbatida, uchinchi eshitish suyakchasiga - uzan- gichaga tegib turadi. Uzangicha esa ichki quloqning labirinti teshigini yopib turadi.
Shunday qilib, tovush to'lqini quloq nog'ora pardasiga tegib uni tebratadi, natijada eshituv suyakchalari orqali tebranish ichki quloq labirintiga keladi. Ichki quloq labirintida eshitish nervi boshlanadi, eshituv nervi oxirlari ta'sirni eshitish yo'li orqali miya po'stlog'idagi eshitish markaziga olib boradi.
Ichki quloqda eshituv nervlaridan tashqari, muvozanatni ta'minlay- digan nervlar ham joylashgan.
Hid bilish a'zolari - atrof muhit va predmetlarning hidini aniqlaydi.
Ta'm bilish a'zolari - og'iz bo'shlig'i va til yordamida ovqat konsistensiyasi va mazasini aniqlaydi.
Sezish a'zolari - terida joylashgan retseptorlar orqali predmetlar va boshqa narsalarni sezishni amalga oshiradi.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:42 | Изох # 3 |
 ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| оххо
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:45 | Изох # 4 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| ANTISEPTIKA VA ASEPTIKA
RIVOJLANISH TARIXI
Qadimgi dunyo hakimlarining qo'lyozmalaridan ma'lumki, jarohatlar yiringlashining oldini olish maqsadida qizdirilgan temirlar, qizdirilgan yog'lar, ohak va malhamlar qo'llangan (Gippokrat, Sels, Ibn Sino va boshqalar). Olmoniyalik akusher Zemelveys 1847 yilda xlor ohagini qo'llab, tug'ayotgan ayol hayotini qutqarib qolgan. Keyinchalik xlor ohagini akusherlar qo'liga ishlov berish maqsadida qo'llashgan. Bu esa o'z vaqtida onalar o'limining qisqarishiga olib kelgan. Rus jarrohi N. I. Pirogov jarohatni tozalashda yod eritmasidan foydalangan.
Fransuz mikrobiologi Lui Paster 1863 yilda jarohatlarda yuzaga keladigan bijg'ish va yiringlashga ularga tushgan va yashash qobiliyatiga ega mikroorganizmlar sabab bo'lishini tajribalar yordamida ko'rsatib bergan. L. Paster tashabbusini jarrohlik sohasiga yoygan ingliz jarrohi Jozef Lister jarohatlar yiringlashining oldini olish hamda ularga qarshi kurashish majmuasini ishlab chiqib, jarrohlik olamida inqilob qildi va 1867 yilda «Antiseptika asri» nomli asarini yozdi. Bunda J. Lister operatsiyadan oldin va operatsiya vaqtida xonani zararsizlantirish uchun purkagichlar yordamida karbol eritmasi purkashni tavsiya qilgan. Shu bilan birga, operatsiya maydoni, jarroh qo'li va kiyimlari, operatsiya jihozlariga ham 2-5 % karbol eritmasi bilan ishlov berilgan. Shunday qilib, J. Lister usullari hozirgi zamon tushunchasidagi aseptika va antiseptika tamoyillarini birlashtiradi.
Antiseptika - jarohatga infeksiya tushmasligiga qaratilgan maxsus chora-tadbirlar yig'indisi. Antiseptika yunon tilidan olingan bo'lib, anti - qarshi, septicos - yiring chaqiruvchi ma'nosini bildiradi.
Aseptika - jarrohlik muolajalarida, yaralarni bog'lashda va boshqa muolajalarda yaralarga, to'qimalarga, a'zolarga hamda tana bo'shliqlariga mikroorganizmlarning tushish xavfiga qarshi qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi. Atama a - inkor, inkor etuvchi, septicos - yiring chaqiruvchi kabi yunon so'zlardan olingan.
Shunday qilib, har qanday jarohat kabi jarrohlik muolajalari tufayli, to'qimalar butunligining buzilishi hisobiga paydo bo'lgan jarohatlar ham infeksiya tushishidan va yiringlashdan xoli emas.
Yiringli holatlarni chaqiruvchi bakteriyalar ikkiga bo'linadi:
- aeroblar - atmosfera havosi hisobiga hayot kechiruvchi mikroblar;
- anaeroblar - atmosfera havosi ishtirokisiz hayot kechiruvchi mikroblar.
Aerob bakteriyalarga kiruvchi stafilokokklar (staphelococcus pio- genes) tabiatda juda keng tarqalgan bo'lib, har qanday jihozlar, kiyimlar, inson va jonzot tanalarida, teri va shilliq pardalarda, sochlarda uchraydi. Uning oq va oltinsimon turlari mavjud.
Ular furunkul, karbunkul, absess va boshqa yiringli kasalliklarni keltirib chiqaradi; streptokokk (streptococcus piogenes) keng tarqalgan aerobdir. Tabiatga juda yaxshi moslashgan. Saramas, yiringli artrit va boshqa yiringli kasalliklarni keltirib chiqaradi; meningokokk bosh va orqa miyaning po'stloq (parda) qavatiga juda yuqori moyillik namoyon qilib, ularda yiringli yallig'lanish kasalliklarini chaqiradi; gonokokk ko'proq siydik va jinsiy a'zolar yo'llarining shilliq pardalarini (so'zak, gonoreya), ko'z va bo'g'imlarning yiringli kasalliklarini chaqiradi; pnevmokokk nafas olish a'zolarining yallig'lanishini keltirib chiqaradi; ichak tayoqchalari ovqat hazm qilish a'zolari kasalligini; ko'k yiring tayoqchalari ikkilamchi infeksiyalarni keltirib chiqaradi; havoli qorason tayoqchalari qorason kasalligini; qoqshol tayoqchalari qoqshol (stolbnyak) kasalligini keltirib chiqaradi.
Mikroblar bilan zaharlanish yo'llari
Mikroblar bilan zaharlanish geterogen va autogen yo'llar bilan bo'lishi mumkin. Geterogen yoki ekzogen yuqish deganda, jarohatga mikroorganizmlarning tashqi muhitdan tushishi tushuniladi. Bunda ikki xil yo'l bilan zaharlanish kuzatiladi:
1) bir-biriga tegishi orqali (kontakt), ya'ni sterillanmagan asboblar, bog'lam matolari, jarroh qo'li orqali o'tadigan va eng ko'p uchraydigan yuqish;
2) havo orqali, ya'ni changlar orqali, tomchi va tuproqlar orqali, muloqot va yo'tal vaqtida yuqadigan turi.
Autogen yoki endogen yuqish inson tanasida va a'zolarida bor mikroblar orqali vujudga keladi.
Mikroblarning organizmda tarqalish yo'llari
Yiringli jarayonlarning rivojlanishida mikroblarning organizmga kirish joyi va tarqalish yo'llari katta ahamiyatga ega. Shikastlanmagan teri va shilliq pardalar ishonchli to'siq hisoblanadi, ular orqali mikroblar o'ta olmaydi. Terining epidermis yoki shilliq pardalarning epiteliy qavatlari- ning shilinishi ko'p hollarda mexanik shikast, gohida kimyoviy birikmalar va zaharli moddalar ta'sirida vujudga keladi. Bunday hollarda shikast- langan a'zoning katta yo kichikligi mikroblarning kirishida hech qanday o'rin tutmaydi, chunki bakteriyalar makro va mikro teshikchalardan ham o'tish qobiliyatiga egadir. Teshikchalardan o'tgan bakteriyalar to'qi- malararo suyuqliklarga, keyin esa limfa suyuqliqlari orqali qon aylanish doirasiga tushib, so'ngra qon orqali a'zolarga (teri, teriosti qatlamlari, muskul, limfa tugunlari, suyak va boshqalarga) tarqaladi. Ba'zi hollarda bakteriyalar bevosita qo'shni a'zolarga, ya'ni to'g'ridan-to'g'ri kontakt (per continuitatem) yo'li bilan o'tadi. Masalan, o'pkadagi yiringli jarayon plevraga o'tishi yoki shu holatning aksi bo'lishi mumkin.
Mudroq infeksiyalar haqida tushunchalar
Mudroq infeksiyalar inson organizmida ishtirok etuvchi mikro- organizmlar bo'lib, ular ma'lum vaqt mobaynida hech qanday kasallik chaqirmasligi mumkin. Asosan ular sog'lom odamlarda faoliyat ko'r- satadigan, inson uchun foydali bo'lgan kuchsiz bakteriyalar yoki saprofit (normada uchraydigan) mikroorganizmlardir. Ma'lum bir sharoitda (orga- nizm qattiq sovqotganda, shikastlanish, jarrohlik muolajalaridan keyin) bu mikroorganizmlarning faollashishi tufayli yiringli jarayonlar kelib chiqishi mumkin. Bunday holatlar eski chandiq va a'zolarning bir-biriga yopishgan joylarida hosil bo'ladi. Mudroq infeksiyalarning manbai limfa tugunlari va chirigan (kariyes) tishlarning kovaklari bo'lishi mumkin.
Shunday qilib, antiseptika deganda, dezinfeksiya (zararsizlantiruvchi) vositalari yordamida yiringli zararlanishning oldini olish tushuniladi.
Antiseptikaning rivojlanishida faqat jarrohlik sohasidagi bilimlarning to'planishiga asoslanishdan tashqari, mikrobiologiya, farmakologiya, fizika, kimyo va boshqa bir qator sohalarning o'ziga yarasha ahamiyati bor.
Amaliyotda antiseptikaning bir nechta turlari mavjud:
- mexanik;
- fizikaviy;
- kimyoviy;
- biologik;
- aralash.
Mexanik antiseptika
Mexanik antiseptika infeksiya tushgan va hayotga yaroqsiz to'qi- malarni mexanik yo'l bilan kesib olib tashlash va shu yo'l bilan jaro- hatlarga infeksiya tushishining oldini olish hamda ularni davolashning asosiy turlaridan biridir. Mexanik antiseptika amaliyotda eng ko'p qo'lla- niladigan, jarohatga birlamchi jarrohlik ishlovini berish usuli hisoblanadi. Birlamchi jarrohlik ishlovi to'g'ri va o'z vaqtida bajarilgandagina jarohatlarning infeksiyadan tozalanganligiga va jarohatning birlamchi bitishiga kafolat beriladi.
Ifloslangan jarohatlarni infeksiyalardan tozalash, yot jismlarni olib tashlash, hayot faoliyatiga ega bo'lmagan to'qimalarni kesib tashlash muolajalari mexanik antiseptikaning jarrohlik amaliyotida keng qo'llaniladigan jarohatga birlamchi ishlov berish davo tadbirlaridan biri hisoblanib, mikroblarning hayot kechirishiga qarshi olib boriladigan choralardir. Bu usulni birinchi bo'lib rus jarrohi K. K. Reyer 1877-1878 yillarda rus - turkiya urushida qo'llagan.
Fizikaviy antiseptika
Bu usul ham yaralarga infeksiya tushishining oldini olish va davolashga qaratilgan eng muhim antiseptikaning turi bo'lib, fizikaviy omillarni qo'llash orqali mikroblarning miqdorini kamaytirish, ularni parchalab yuborish hamda hayot faoliyati davomida ajratgan zaharli mod- dalar (toksin)ni yo'qotishdan iborat. Fizikaviy antiseptikaga quyidagilarni kiritish mumkin:
- bog'lamlarning gigroskopikligi (suyuqlikni shimib olishi)dan foydalanish, kapillarlik xossasi tufayli yara yuzasidagi (tarkibida mikrob va uning zahari mavjud) suyuqlikning shimib olinishi;
- gipertonik eritmadan foydalanish yaradagi onkotik bosimdan yuqori bo'lgan osmotik bosimni hosil qilish kapillarlik xossasini keltirib chiqaradi va yuqori samara beradi.
Yorug'lik, quruq issiq, ultratovush, ultrabinafsha nurlar va boshqa omillarni ham fizikaviy antiseptikaga kiritish mumkin.
Kimyoviy antiseptika
Bakteriyalarning rivojlanishini to'xtatuvchi (bakteriostatik) va bakteriyalarni o'ldiruvchi (bakteriotsid) xususiyatga ega moddalarni qo'llash kimyoviy antiseptika hisoblanadi. Mikroblarga ta'siridan tashqari, kimyoviy moddalar to'qima, jarohat va organizmga ham biologik ta'sir qiladi. Shuning uchun ham antiseptikaning mazkur turi qo'llanilayotgan davo muolajalari vaqtida ishlatilayotgan moddalarning dozalari (miq- dorlari)ni qat'iyan me'yorlash shart.
Biologik antiseptika
Biologik antiseptikada mikroblarning o'sishi va rivojlanishini to'xtatuvchi biologik vositalar yordamidagi ta'sirlar ko'zda tutiladi. Bular:
1) antibiotiklar;
2) bakteriofaglar;
3) antitoksinlar (qoqsholga qarshi, difteriya (bo'g'ma)ga qarshi zar- doblar).
Aralash antiseptika
Mikroblarning hujayralari va makroorganizmlarga ta'sir doiralarini o'rganayotganda antiseptika turlarining o'rnini almashtirish mumkin emas. Chunki ularning ta'sir kuchlari hamjihatlikda ortib boradi.
Mikroblarga qarshi ta'sirini oshirish uchun antiseptikaning bir nechta turini birgalikda qo'llash maqsadga muvofiqdir. Masalan, bugungi kunda jarohatlarni davolash maqsadida birlamchi jarrohlik yo'li bilan ishlov berilayotganda (mexanik va kimyoviy antiseptika), u biologik (anti- biotiklar va qoqsholga qarshi zardoblarni yuborish) antiseptika bilan to'ldiriladi va qo'shimcha ravishda fizioterapevtik muolajalar tavsiya etiladi.
Antiseptika qo'llanilishiga qarab, mahalliy va umumiy antiseptika muolajalariga bo'linadi. O'z vaqtida mahalliy antiseptika ikkiga, yuzaki va chuqur turlarga bo'linadi. Mahalliy yuzaki turi asosan jarohat yuzasiga har xil sepmalar, malhamlar qo'yish hamda jarohat yuzasi va bo'shliqlarini yuvish muolajalaridan iborat.
Mahalliy chuqur antiseptika turiga yallig'lanish o'chog'i va jarohat atrofidagi to'qimalarga inyeksiya yo'li bilan moddalarni yuborish (sanchib qo'yish va har xil blokadalar) kiradi.
«Katta zararsizlantiruvchi davolash» yoki umumiy antiseptika tad- birlari deganda organizmni antiseptik moddalar (antibiotik, sulfanilamid) bilan to'yintirish va moddalarning qon aylanish doirasi orqali jarohatga yetib kelib, mikroblarga ta'sir etishi tushuniladi.
Amaliyotda keng qo'llaniladigan antiseptik moddalarni 10 ta asosiy guruhga bo'lib o'rganish mumkin.
1. Tarkibida galoid moddalar bo'lgan guruh.
Xloramin «B» - jarrohlar qo'liga ishlov berishda, rezina qo'lqoplarni sterillashda, teri va shilliq pardalarni yuvish va ifloslangan jarohatlarni davolashda 2 % eritmasi qo'llaniladi.
Yodning 5-10 % spirtli eritmasi jarohatlarga ishlov berishda, jarohatlar, tirnalgan va yorilgan terilar atroflariga surtishda ishlatiladi.
Yodoform - ifloslangan va sekin bitayotgan jarohatlarga sepma va malhamlar ko'rinishida qo'llaniladi.
Lyugol eritmasi - yod va kaliy yodning spirt, glitserin yoki suvdagi eritmasi hisoblanadi. Shilliq pardalarga surtish va yiringli jarohatlarga tampon ko'rinishida ishlatiladi.
Yodoforlar - yodning faol spirtli birikmalar (yodopiron, yodanal, yodanat) bilan hosil qilingan kompleksi hisoblanadi. Asosan teriga ishlov berish, jarohatlarni, kuyishni davolashda va jarrohlik asboblarini ste- rillashda qo'llaniladi.
2. Oksidlovchi guruh (kislorodli moddalar).
3 % perekis vodorod eritmasi yiringli jarohatlarni yuvishda ishlatiladi. Mochevina bilan birlashgan tarkibi tabletkalar ko'rinishidagi gidroperit shaklida ham ishlatilishi mumkin. Qaynatilgan 200 ml suvda 4 ta tabletkasi eritilganda 2 % perekis vodorod eritmasi hosil bo'ladi.
Kaliy permanganat, kuchli oksidlovchi: 0,1-0,5 % eritmalari yiringli jarohatlarni yuvishda, 0,02 % eritmasi bo'shliqlarni yuvish va chayqashda, 2-5 % eritmalari kuyishlarni davolashda ishlatiladi.
Bor kislotasining 2 % eritmasi jarohatlarni yuvishda, chayqashda, shuningdek siydik pufagi va boshqa kovak a'zolarni yuvishda ishlatiladi.
3. Og'ir metallar tuzlarining guruhi.
Simob dixlorid (sulema) - faqat sirtga ishlatiladi: 1:1000 nisbatdagi eritmasi qo'llar ishlovi uchun, ipaklarni sterillashda, bemorlar va jarohatlarga ishlatiladigan jihozlarni dezinfeksiyalashda qo'llaniladi. Sulema - juda kuchli zaharli modda hisoblanadi va bu eritma bilan ishlov berish mobaynida juda ehtiyotkorlik talab qilinadi.
Diotsid - kuchli antiseptik xususiyatga ega, sepma yoki tabletkalar ko'rinishida chiqariladi. 1 ta tabletkasining 5,0 l qaynatilgan suvdagi eritmasi qo'llar ishlovi uchun, 1 l suvda eritilgan 1 ta tabletkasining eritmasi asboblarni sterillashda qo'llaniladi.
Kumush nitrat - lyapis siydik pufagi va yiringli jarohatlarni yuvishda ishlatiladi. Haddan tashqari tez o'sayotgan yosh hujayra to'qimalarini kuydirish maqsadida 10 % eritmasi qo'llaniladi. Ammo shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, teri yoki shilliq pardalarga tekkan 10 % eritmasi to'qimalar nekroziga olib keladi.
Protargol - siydik pufagi yallig'langanda 1-3 % eritmasi yuboriladi.
Kollargol - yiringli jarohatlarni yuvishda 0,2-1 % eritmalari ishlatiladi.
4. Spirtlar.
Tibbiyot amaliyotida muntazam ravishda etil (uzum) spirti keng qo'llaniladi. Chunki metil spirti juda zaharli bo'lib, kuchli zaharlanish holatlarini chaqirishi mumkin.
Etil spirti nafaqat dezinfeksiyalash, balki quritish va qotirish xususiyatlariga ham ega. Jarrohlar qo'llarini yuvishi uchun va operatsiya maydonlariga ishlov berishda keng qo'llaniladi. Bunday hollarda spirtning 70 % eritmasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chunki kuchli spirt birikmasi terilarni qotirib, teshiklarini yopib qo'yishi, chuqurda yotgan mikroblarning saqlanib qolishiga sababchi bo'lishi mumkin.
90-95 % li spirtlar asosan kesuvchi jarrohlik asboblari va jihozlarni sterillashda qo'llaniladi.
5. Formaldegid guruhi.
Asosan bu guruhdan formalin qo'llaniladi.
Formalin formaldegidning 40 % suvli eritmasidir. Qotiruvchi anti- septik vosita sifatida 0,5-1 % eritmalari qo'llarga ishlov berishda qo'l- laniladi.
6. Fyenol guruhi.
Ko'p hollarda fenol va qatron ko'rinishlarida ishlatiladi. Fyenol (karbol kislotasi) - rezina qo'lqoplar, asbob va jihozlarni sterillashda 3- 5 % eritmalari ishlatiladi.
Qatron (dyogot) - oq qayin daraxti po'stlog'ining quruq ishlovi nati- jasida olinadi. Antiseptik va yallig'lanishlarning oldini olish xususiyat- lariga ega. U Vishnevskiy malhami tarkibiga kiradi.
7. Anilin bo'yoqlari guruhi.
Antiseptiklar sifatida quyidagi bo'yoqlar:
- etakridin (rivanol) - yiringli jarohat va bo'shliqlarni yuvishda;
- brilliant ko'kining 0,1-2 % spirtli eritmalari yiringli yaralarga surtish maqsadida;
- metilen ko'ki kuyishlarda, piodermiya va siydik pufagini yuvishda (0,02 % suvli eritmasi) 1-3 % spirtli eritmalari ishlatiladi.
8. Nitrofuranlar hosilalari guruhi.
Kam zaharli va kuchli antiseptiklardan sanaladi. Klinik amaliyotda qo'llaniladiganlari:
- furatsillin - yiringli jarohat va bo'shliqlarni yuvish va chayqashda 0,2 % eritma va malhamlar ko'rinishida qo'llaniladi;
- furagin - jarohat infeksiyalari va kuyishlarda eritmalari, ichishga tabletkalari ishlatiladi;
- furadonin - siydik yo'llari infeksiyalarida tabletkalar ko'rinishida qo'llaniladi.
9. Sulfanilamid preparatlari guruhi.
Mikroblarning o'sishi va rivojlanishiga bakteriostatik (streptokokk, stafilokokk, pnevmokokk va h. k. ) ta'sirini yaqqol namoyon qilishi bilan quyidagilar alohida ajralib turadi:
- streptotsid - yallig'lanishga qarshi, jarohatlar infeksiyalanishining oldini olish va davolashda;
- norsulfazol - ichish uchun tabletka ko'rinishida;
- sulfatsil - eritilgani yiringli jarohatlarni davolashda ishlatiladi.
10. Antibiotiklar ( biologik antiseptiklar).
Antibiotiklar bakteriyalar hayot faoliyatini to'xtatgan hayvonlar, o'simliklar va mikroblar mahsulotidir.
Bu mahsulotlar amaliyotda har xil dorilar shaklida, ya'ni ichish uchun tabletkalar, mahalliy eritmalar va malhamlar ko'rinishida, muskul va tomirlarga yuborish uchun keng ko'lamda qo'llaniladi.
Antibiotiklar bir necha turga bo'linadi:
- penitsillin;
- streptomitsin;
- tetrasiklin;
- eritromitsin;
- sintomitsin va boshqalalar.
Antibiotiklar, o'zlarining ta'sir kuchlariga qarab, ma'lum mik- roorganizmlarga nisbatan yuqori ta'sir etishi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun ham kasallikning rivojlanish bosqichi va uni chaqiruvchi mikro- organizmlarning tanlangan antibiotiklarga sezuvchanligi inobatga olin- ganda davolash samarasi yuqori bo'ladi. Ayrim hollarda antibiotiklar organizmlarda turli xil allergik reaksiyalar chaqirishi mumkin, ya'ni antibiotik yuborilganda organizm qarshilik ko'rsatib, bir necha daqiqa ichida anafilaktik shok chaqirishi, natija o'lim bilan yakunlanishi mumkin.
Ba'zan bu allergik qarshiliklar kechikkan holda, ya'ni antibiotiklar yuborilgandan bir necha soat yoki kundan keyin ham yuz berishi mumkin. Shuning uchun ham har bir antibiotikni yuborishdan oldin bemordan mazkur darmonlarni olganligi haqida ma'lumotlar yig'ish, olgan bo'lsa, teri qichishi, qizarishi, shilliq pardalarning shishlari kabi alomatlar bo'lganligi haqidagi ma'lumotlarga asoslangan holda ish olib borish zarur. Bundan tashqari, yuqoridagi asoratlarning oldini olish uchun oldindan terining antibiotikka sezuvchanligini aniqlash maqsadida sinamalar qo'yiladi. Buning uchun 500000 birlikdagi penitsilinni 5 ml suvda eritib, undan 0,1 ml ga yaqin eritmasi bilakning oldingi qismi terisi ichiga «limon po'sti» hosil qilib yuboriladi, 30-60 daqiqa ichida esa terida sodir bo'layotgan o'zgarishlarni muntazam ravishda kuzatib borish shart. Agarda teri atrofida qizarish, qizil donachalar, shish va teri qichishlari paydo bo'lsa, organizmning mazkur antibiotikka nisbatan qarshiligi borligini ko'rsatadi. Bunday hollarda qolgan antibiotik eritmasini yuborish qat'iyan man etiladi.
Maqsadga muvofiq samara olish va mikroorganizmlarning antibiotiklarga nisbatan moslanishini pasaytirish maqsadida, bir vaqtda bir necha antibiotiklarni birga qo'llash tavsiya qilinadi. Masalan, tetrasiklinni eritromitsin va oleandometsin bilan, ammo shu bilan birgalikda, ba'zi bir, ya'ni penitsillinni eritromitsin bilan, streptomitsinni tetrasiklin bilan va boshqa antibiotiklarning bir-biriga mos kelmasligini ham yoddan chiqarmaslik kerak.
Aseptika usullari
U antiseptika usullarining davomi hisoblanib, bir-biri bilan cham- barchas bog'liq.
Aseptika usullari quyidagilardan iborat:
1) asbob-uskuna va jihozlarni sterillash;
2) jarroh qo'lini maxsus yo'l bilan zararsizlantirish;
3) tekshirishlar va operatsiya jarayonlaridagi ishlar vaqtida maxsus qonun-qoidalarga qat'iy rioya qilish;
4) davolash maskanlarida maxsus tashkiliy va sanitariya-gigiyena ishlarini tashkillashtirish.
Jarrohlik infeksiyalarining manbai ikki xilda bo'ladi: ekzogen (tash- qaridan) va endogen (ichki manbalardan).
Endogen infeksiyalar manbai bemorlar organizmida, ekzogen infek- siyalar manbai esa atrof muhitdadir. Endogen infeksiyaning oldini olishda antiseptika, ekzogen infeksiyada esa aseptika asosiy o'rin egallaydi.
Tashqi muhit (ekzogen) infeksiyalari
Tashqi muhit (ekzogen) infeksiyalari havo, tomchi ko'rinishidagi, kontaktli, ko'chib o'tuvchi (implantatsion) turlarga bo'linadi. Havo infeksiyalari manbai bo'lgan mikroblar erkin holda havoda uchib yuradi. Havoning mikroblar bilan bulg'anish darajasi asosan yopiq xonalarda va shaharlarda yuqoridir. Havo infeksiyalari bilan kurashish asosan havodagi changlar bilan kurashishdir. Havo infeksiyalarini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar quydagilardir:
1) yopiq xonadonlarda havo aylanishini maxsus uskunalar (kondisi- onerlar) yordamida almashtirish;
2) nam matolar bilan xonalarni artish;
3) muntazam ravishda havoni almashtirish;
4) ochiq jarohatlarning havo bilan kontakt qilish vaqtini qisqartirish.
Tomchi infeksiyalari
Tomchi infeksiyalari havo infeksiyalarining bir ko'rinishi bo'lib, uning manbai bemor og'iz bo'shlig'idan ajralib chiqayotgan so'lak tomchilari hisoblanadi. Bu holatlar tibbiyot xodimlarining infeksiyaga chalingan har qanday suyuqlik tomchisi orqali ham o'tishi mumkin. Bemorlar uchun tomchi infeksiyalari o'ta xavfli sanaladi.
Tomchi infeksiyasiga qarshi kurash tadbirlari - operatsiya xonalarida so'zlashishga yo'l qo'ymaslik, paxtali matodan og'iz va burunni yopib turuvchi g'iloflar taqish, operatsiya va bog'lam qo'yish xonalarini zamonaviy talablarga rioya qilgan tarzda jihozlash va kvars nurlaridan foydalanishdan iborat.
Kontaktli infeksiyalar
Kontaktli infeksiyalar deb sterillanmagan asboblar, iflos qo'llar, matolar va boshqalar orqali yuqqan infeksiyalarga aytiladi. Jarohatlarni kontakli infeksiyalardan saqlash jarohat bilan ishlash mobaynida unga tegishi mumkin bo'lgan asbob-uskunalar, matolarni sterillash, jarroh qo'lini zararsizlantirishda asosiy qonun va qoidalarga rioya qilishga bog'liqdir. Bundan tashqari, operatsiya vaqtida jarrohning sterillangan qo'lqoplar orqali to'qimalarga ishlov berishda ko'proq asboblar bilan ishlashi taqozo etiladi.
Ko'chma (implantatsion) infeksiyalar
Ko'chma (implantatsion) infeksiyalar deyilganda, jarohatlarga tikish matolari, tamponlar, drenaj naylari va protezlardan to'g'ridan-to'g'ri ko'chgan infeksiyalar tushuniladi. Bunday infeksiyalarning oldini olish choralariga tikish matolarini, drenaj naylarini me'yoriga yetkazib sterillash tadbirlari kiradi. Ko'chma infeksiyalar ko'p hollarda mudroq (latent) ko'rinishda ham bo'lishi mumkin, ammo vaqti kelib organizm qarshi- ligining ba'zi bir sabablarga ko'ra zaiflashib ketishi sababli, o'z kuchini ko'rsatishi mumkin.
Aseptika usuli mikroorganizmlar va ularning sporalarini o'ldirish maqsadida fizikaviy va kimyoviy omillarni birgalikda qo'llashni tavsiya qiladi. Ko'p hollarda, mikrob hujayralari oqsillarini denaturatsiya (ivib qolishi) holatiga chaqirish maqsadida fizikaviy omillar qo'llaniladi. Aksariyat qism mikroblarning sporalari yuqori harorat ta'siriga chidamlidir.
Mikroblarning yuqori haroratga chidamliligi ularning turlari, holatlariga (bo'linayotgan va yosh hujayralari juda chidamsiz) ham bog'liqdir. Bakteriyalarning sezgirligi qaysi muhitda joylashgani (oqsilli va qandli (shirin) muhit susaytiradi, asosli va ishqoriy muhit esa oshiradi) ham katta o'rin tutadi. Sovuq muhit mikrob hujayralarining ko'payishini to'xtatadi, xolos, ammo bakteriotsid ta'sirini o'tkaza olmaydi. Bakteriotsid xususiyatni ultrabinafsha nurlarining ta'siri namoyon etadi, bundan havodagi, to'qimalar, teri, devor va uy yuzalaridagi mikroblarning barchasi o'ladi. Ultratovush usulida sterillashni tashkil qilish uchun katta ultratovush kerak bo'ladi. Shu bu usul sababli amaliyotda uncha keng tarqalgan emas. Suyuq muhitlarni mikroblarni tutib qoluvchi maxsus to'rlar orqali tozalash mumkin, ammo bu to'rlardan viruslar o'tib ketganligi sababli, keng miqyosda filtrlash usuli joriy etilmagan.
Sterillash maqsadida ko'proq yuqori haroratdan foydalaniladi:
1) qaynatish;
2) kuydirish;
3) quruq issiqlik ta'sirida;
4) bug' bosimi ostida.
Jarohatlarning infeksiyaga chalinishi oldini olish choralari quyidagi- lardan iborat:
- jarohatlar atrofini sterillangan matolar bilan o'rash;
- asboblar va choyshablarni muntazam almashtirish;
- operatsiya vaqtida jarrohlar qo'llarini takror yuvishi;
- operatsiya zarurat yuzasidan kechiktirilgan yoki to'xtatilgan vaqtlarda uning yuzasiga zudlik bilan sterillangan mato yopib qo'yish;
- operatsiyadan keyin ishonchli va mustahkam bog'lamlar qo'yish.
Oxirgi vaqtlarda operatsiyadan keyin qo'yiladigan bog'lam matolari
o'rniga parda hosil qiladigan moddalar ishlatilayapti.
Bosim ostidagi turi (avtoklavlar) nisbatan ishonchli sterillash usul- laridan hisoblanadi. Bu usul operatsiyada ishlatiladigan choyshablarni, bog'lam matolari, rezina qo'lqoplar va qon quyish uchun ishlatiladigan sistemalarni sterillashda keng qo'llaniladi.
Aseptikaning asosiy usullaridan biri jarroh qo'llarini zararsizlantirish hisoblanadi: qo'llarda yoriqlar, terilarning qalinlashishi (qadoq) bo'lmas- ligi kerak, tirnoqlar kalta qilib olinishi shart. Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, mikroor-ganizmlarning 90 % tirnoqlar ostida yashirinib yotar ekan. Shuning uchun ham tez-tez qo'llarni yuvib turish, iflos ishlarni bajarayotganda qo'lqoplar kiyib ishlash tavsiya qilinadi.
Qo'llar ishlovining bir necha turlari mavjud, ammo har qaysi turi ham uch bosqichdan iborat:
- terini mexanik yo'l bilan tozalash;
- teri dezinfeksiyasi;
- terini qotirish.
Amaliyotda keng tarqalgan turi, Spasokukotskiy - Kochergin usuli ishqorlarning yog'larni erituvchi va mikroblarni o'ldiruvchi ta'siriga hamda spirt ta'sirida terini qotirish va dezinfeksiya qilishga asoslangan bo'lib, u 4 bosqichdan iboratdir.
Birinchi bosqich - iliq 0,5 % nashatir spirti eritmasida sterillangan salfetkalar yordamida qo'llar yaxshilab 3-4 daqiqa davomida sterillangan tog'orada va 3-4 daqiqa ikkinchi tog'orada yuviladi. Qo'llar yuvi- layotganda hamma vaqt eritmalarga botib turgan bo'lishi va qo'llar qismlarining yuvilishdagi ketma-ketligiga rioya qilish shart.
Ikkinchi bosqich - sterillangan sochiqlarda qo'llarni quritish.
Uchinchi bosqich - 5 daqiqa mobaynida 96 % spirtga to'yintirilgan salfetka yordamida qo'lga ishlov beriladi.
To'rtinchi bosqich - barmoqlarning uchlari, tirnoq o'rindiqlari va teri burmalariga 5 % yodning spirtli eritmasi surtiladi.
Favqulodda va jangovar holatlarda qo'llar ishlovining tezkor usullari qo'llanilishi mumkin. U quyida keltirilayotgan eritmalarning biri bilan to'yintirilgan salfetkalar yordamida 3 daqiqa mobaynida qo'llarni yaxshilab artish orqali bajariladi:
- 0,5 % formalinning spirtli eritmasi;
- 2 % yodning spirtli eritmasi (yodning spirt bilan aralashgan turg'un eritmasi);
- 0,5 % brilliant ko'kining spirtli eritmasi.
Navbatdagi operatsiya muolajalari qo'lqoplar yordamida bajariladi.
Keyingi yillarda tibbiyot amaliyotida ko'plab bir marta ishlatishga mo'ljallangan shpritslar, tomir ichiga yuborish sistemalari, jarrohlik asbob-uskunalari qo'llanilmoqda. Bunday bir marta ishlatilishga mo'ljallangan uskunalarning tibbiyot amaliyotida qo'llanilishi natijasida bir vaqtning o'zida kontaktli infeksiyalarning, iflos ignalar, asboblar, sistemalar orqali qonga tarqaladigan kasallikni keltirib chiqaruvchi omillarning oldi olinib, «V» va «S» virusli gepatiti hamda OITS kasalliklarini keskin kamaytirishga erishildi.
Shunday qilib, aseptika va antiseptika qoidalarini bilgan va unga rioya qilgan holdagina jarohatlar yiringlashining oldini olgan, qon, havo-tomchi orqali, kontaktli va ko'chma infeksiyalar tarqalishini bartaraf etgan bo'lamiz.
QON KETISHI
Qon aylanish doirasi tomirlaridan to'qimalarga, tashqi muhitga yoki biror bo'shliqqa qonning chiqishiga qon ketishi deyiladi. Og'ir shikastlanishlarda ko'p qon yo'qotilishi tufayli o'lim yuz berishi mumkin. Bemorlar hayotiga katta xavf tug'diruvchi holatlar asosan ko'p miqdorda qon yo'qotilganda paydo bo'ladi, ya'ni bu hol qon aylanish doirasida umumiy qon hajmining keskin kamayib ketishi va to'qimalarning kislorod bilan ta'minlanishi buzilishi tufayli kelib chiqadi. Arterial qon tomirlarida sistolik bosim 70 mm simob ustunidan pastga tushganda hayot uchun xavfli holat yuzaga keladi.
Kattalarda tana vazniga qarab 4-5 l ga yaqin qon bo'ladi. Shundan 60 % ga yaqini qon tomirlarida va 40 % esa depo a'zolarda (jigar, taloq, suyak iligi sohasida) bo'ladi.
Ba'zan katta bosimda va yuqori tezlikda qon ketganda (400-600 ml), yo'qotilgan qon hajmi unchalik ko'p bo'lmasa-da, o'lim holati yuz berishi mumkin. Chunki bunday qon ketishi vaqtida yurakka borayotgan qon hajmining keskin kamayib ketishi sababli, tomirlarda aylanayotgan qon hajmi, shu qon aylanish doirasi hajmiga to'g'ri kelmaydi. Qon ketishining hajmi va tezligi jarohatlangan tomirning katta-kichikligiga, jarohatning yuza yoki chuqur kesilganligiga hamda ezilib ketganligiga ham bog'liq bo'ladi. Chunki kesilgan jarohatlardan ezilgan jarohatlarga nisbatan ko'proq qon ketishi mumkin.
Qon yo'qotishda erkaklar ayollarga nisbatan bir oz chidamsiz bo'ladi, bu esa ayollarda hayz ko'rish bilan bog'liq. Qariyalarda qon ketishi ko'pincha ularda uchrab turadigan hamroh kasalliklar - xafaqonlik, ba'zi surunkali kasalliklar, sindromlar va yuqumli kasalliklar (sepsis, ko'kyo'tal, vitaminlar yetishmovchiligi, nur kasalligi, xolemiya - qonning o't suyuqligi bilan zaharlanganligi) natijasida qon tomir devorlarining zaiflanishi tufayli ro'y beradi. Inson hayoti uchun o'ta xavfli bo'lgan qon ketishlar qon kasalliklari (gemofiliya, leykemiya, trombotsitopeniya) bor bemorlarda uchraydi. Qon ketishining yuz berishida ba'zi bir dori- darmonlarning ham o'z o'rni bor (antikoagulyantlar, aspirin). Bu o'rinda ba'zi tabiiy omillarning, ya'ni atrof muhit haroratining yuqoriligi, atmosfera bosimining pasayib ketganligi ham katta ahamiyat kasb etadi.
Qon ketishi yoki qonning biror yerda to'planib qolishiga nisbatan turli xil atamalar qo'llaniladi. Teri ostida to'planib qolgan kam hajmdagi qon to'plamasi «petexiya», shilliq parda ostidagisi esa «purpura» deb ataladi. Teri yoki shilliq parda ostiga katta maydonda qonning to'planishiga «ekximoz» deyiladi.
Katta hajmda, ammo chegaralangan maydondagi to'qimalar orasidagi bo'shliqqa to'plangan qonga «gematoma», burundan qon ketishiga «epistaxis», oshqozondan qon ketishiga «gastroragiya», qon aralash hayz kelganda «gematomezis», siydikning qon aralash chiqishiga «gematuriya», bachadondan qon ketishiga «metroragiya» deyiladi. Bulardan tashqari, biror-bir a'zo bo'shlig'iga qon to'planishiga qarab ham o'zgacha atamalar ishlatiladi: «gemoperikardium» - yurak xaltasida qon yig'ilishi, «gema- toraks» - o'pka plevra bo'shlig'ida qon yig'ilishi, «gemoperitonium» - qorin bo'shlig'iga qon yig'ilishi va boshqalar.
Qon ketishining turlari
Qon ketishining bir nechta amaliy ahamiyatga molik turlari farqlanadi.
1. Anatomik, ya'ni a'zo turlariga qarab arterial, venoz, kapillar va aralash qon ketishlarga bo'linadi. Arterial qon ketishda qon och qizil rangda bo'lib, katta bosim ostida, favvora ko'rinishida otilib chiqadi. Arterial tomirlar jarohatlanganda, ularning o'lchamiga bog'liq bo'lmagan holda, qisqa vaqt ichida organizmda kamqonlik yuz berib, o'limga sabab bo'lishi mumkin. Vena tomirlaridan ketayotgan qon to'q qizil rangda bo'lib, bir maromda va sekin, «buloq» ko'rinishida oqish xususiyatiga ega.
Katta venalar jarohati tufayli qon ketishi yuz bersa, inson hayoti uchun katta xavf tug'ilishi mumkin. Kapillarlardan qon ketganda, jarohatning butun yuzasi bo'ylab kam miqdorda, bir maromda, tomchi ko'rinishida qon sizib chiqadi. Ko'pincha kapillarlardan ketayotgan qon o'z-o'zidan to'xtaydi. Parenximatoz (g'ovak) a'zolar (jigar, taloq, o'pka) jarohatlanganda qon ketishi juda xavfli kechadi, ulardagi tomirlarning o'z holicha yopilmasligi sababli, qon ketishi to'xtamaydi va tez kamqonlik holatlari kelib chiqadi.
2. Qon ketishining tashqi, ichki va yashirin klinik turlari farqlanadi. Qon ketishining tashqi turida qon tomir devorining jarohati tufayli ketayotgan qon tashqariga oqadi. Bunday hollarda jarohatlangan shaxsning o'zi yoki yordam beruvchilar hech qanday qiyinchiliksiz uni aniqlashlari mumkin. Ichki qon ketish jarayoni nisbatan murakkab kechib, ketayotgan qon biror bir a'zo qobiqlarida to'plangan tarzda yoki qorin va ko'krak qafasi bo'shliqlariga ketishi mumkin. Ichki qon ketayotganligini, faqat o'tkir kamqonlik ko'rsatkichlari va ikkilamchi asoratlar boshlan- gandagina aniqlash mumkin. Ichi bo'sh a'zolardan qon ketishida mahalliy va umumiy o'zgarishlar, ya'ni qon ma'lum vaqt mobaynida tashqariga chiqishi va rangi o'zgarib ketishi kuzatiladi. Masalan, oshqozonidan qon ketayotgan bemorlarda qayt qilish kuzatiladi, chiqayotgan qon esa qahva qoldiqlari rangida bo'ladi.
Ichki qon ketish surunkali ravishda kechib, asosan a'zolarda o'tkir kamqonlikni keltirib chiqaradi va maxsus qon tahlillari ko'rsatkichisiz tashxis qo'yish juda qiyin bo'ladi.
3. O'tkir yoki surunkali qon ketishi haqidagi tushunchalar faqat qon ketishining tezligi va yo'qotilgan hajmiga nisbatan aytiladi. Inson hayotidagi eng xavfli qon ketishi o'tkir qon ketishidir. Qisqa vaqt ichida yo'qotilgan katta miqdordagi qon yetishmovchiligiga inson organizmi tez moslasha olmaydi, natijada o'lim hollari nisbatan ko'p uchraydi. Surunkali qon ketishda esa kamqonlik sekinlik bilan rivojlanadi, natijada inson organizmi bu yangi holatga asta-sekin moslashib oladi.
Sekinlik bilan kechadigan katta hajmdagi qon ketishidan qisqa fursat oralig'ida kechadigan o'tkir, kam miqdordagi qon ketish xavfliroqdir. O'tkir qon ketishda gemoglobin miqdorining 30 % gacha kamayishi katta xavf uyg'otadi. Shunga qaramasdan, surunkali ravishda gemoglobin miqdorining 75-80 % ni yo'qotgan bemorlarning umumiy ahvoli nisbatan qoniqarli bo'lishi mumkin.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:46 | Изох # 5 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| .
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:49 | Изох # 6 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| Qon ketishining klinik ko'rinishlari
Qon ketishida mahalliy va umumiy simptomatik o'zgarishlar yuz beradi. Qon ketishining umumiy belgilari qon ketishi turlaridan qat'i nazar, bir xil kechadi. Qon ketishining xususiy (subyektiv) alomatlari sovuq ter, kamquvvatlik, bosh aylanishi, nafas yetishmovchiligi, og'iz qurishi ko'rinishida kechadi. Yana quloqlarda shang'illash, ko'z oldi tinishi va badanda «chumolilar o'rmalashi» kabi alomatlar kuzatilishi mumkin. Yuqoridagi alomatlar va bemor shikoyatlarining ko'payib borishi qon ketishining qanday tezlik va hajmda o'sib borishiga bevosita bog'liq- dir. Katta miqdorda qon ketishi, o'tkir kamqonlik, ya'ni gemmoragik shok klinikasining har xil og'irliklarida kechishi mumkin. Masalan, butun qon aylanish doirasida aylanayotgan qon hajmining 20-25 % (1000-1200 ml) miqdorida qon yo'qotilganda, bemorlarda sovuq ter, keskin kamquvvatlik, og'iz qurishi va tomir urishining bir minutda 100 tadan oshib ketishi kuzatiladi. Bunday hollarda arterial qon bosimi me'yorida yoki bir oz pastroq bo'lishi ham mumkin.
Umumiy qon aylanish doirasidagi qonning 30-35 % (1500- 1750 ml)ga yaqini yo'qotilganda, bemorlarda o'ziga bo'ysunmagan holdagi harakatlar, notinchlik, teri va shilliq pardalarining oqarib ketishi, lablarning ko'karishi, tananing uvishishi va tomir urishining 120 tadan oshib, arterial bosimning 70-90 mm simob ustunigacha tushib ketishi hamda siydik ajratishning kamayishi (oliguriya) kuzatiladi.
Umumiy qon aylanish doirasidagi qon hajmining 35-40 % (1750- 2000 ml)ni yo'qotgan bemor ahvoli ancha og'ir, yuz ifodalari mungli, tanasi sovuq ter bilan qoplangan, terisi oqimtir-ko'kish rangda, tanasining ochiq joylarida haroratning tushib ketganligi va tomirning ipsimon va tez- tez urishi aniqlanadi.
Umumiy qon aylanish doirasidagi qon hajmining 50 % (2500 ml) ni yo'qotgan bemorning ahvoli keskin og'irlashadi, arterial bosim aniqlan- maydi, tomir urishi minutiga 160 tadan ortib ketadi, yurak asistoliyasi (yurakning to'xtab qolishi) sababli qisqa vaqt ichida o'lim holatiga olib kelishi mumkin.
Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, o'tkir qon ketishining dastlabki vaqt- laridayoq inson organizmining qon aylanish doirasining markazlashishi arteriya bosimini nisbatan bir me'yorda ushlab turadi. Shuning uchun ham bu yerda boshlanayotgan taxikardiya (yurak urishining tezlashishi)ga ahamiyat berib, uni katta qon yo'qotishning asosiy va birinchi belgisi sifatida qarashimiz kerak.
Qon ketishining mahalliy belgilari (simptomlari) uning qayerdan ketayotganligiga bevosita bog'liqdir. Tashqi qon ketishida qon tashqi muhitga chiqadi. Bunday hollarda bemor ko'zdan kechirilganda, qon chiqayotgan jarohat holatiga, yo'nalishiga va katta-kichikligiga ahamiyat berish lozim.
Shu bilan birgalikda, jarohatdan ketayotgan qon qanday tomirdan, arteriyadanmi, venadanmi yoki aralash ko'rinishdaligiga ham e'tibor berish kerak. Jarohatning pastki qismidan barmoqlar bilan paypaslab arteriya tomirining urishini aniqlash arteriya qon tomirining butunligi haqida dalolat beradi. Tomir urishining sezilmasligi uning batamom uzilganligidan dalolat berib, jarohatning pastki qismidagi a'zolar muzlashi va rangining oqarib ketishi kuzatiladi. Bunday hollarda a'zolar (to'qimalarga kislorod va oziq moddalar yetishmasligi tufayli) gangrenasi (to'qimalar o'limi) kelib chiqadi.
Jarohatdagi arteriyaning bir devori shikastlangan bo'lsa, bunday hollarda jarohat atrofida tomir urishi ko'rinishidagi gematomalar (qon to'plangan bo'shliq) hosil bo'ladi. Yumshoq to'qimalar va muskullar oralig'iga qon yig'ilsa, og'riq, shish va a'zolar harakatining chegaralanishi kuzatiladi. Hosil bo'lgan gematoma yuzasi barmoq bilan bosib ko'rilganda, yuzaga yumshoq kirib, barmoqni qaytarib olgan zahoti uning tiklanish simptomi kuzatiladi. Qon bo'g'im bo'shlig'iga to'plansa, gemartroz, ya'ni bo'g'im yuzasi tekislanib, shishishi kuzatiladi. Og'riq va harakatning chegaralanganligiga qaramasdan, uni harakatga keltirish mumkin.
Tizza bo'g'imiga qon yig'ilganda, tizza yuzasi oshig'ining erkin harakati kuzatiladi. Bunday hollarda tizza bo'g'imi rentgenografiya qilinganda, ikki suyak oralig'idagi masofaning uzaygani kuzatiladi. Gematoma va gemartroz tashxislari mazkur bo'g'imlar punksiyasi, ya'ni qon yig'ilgan bo'g'imlardan igna orqali qonni so'rib ko'rish usullari asosida qo'yiladi. Gemartroz tashxisi aniqlangandan so'ng bo'g'imlardagi harakatlarni chegaralab, oldin punksiya, keyin immobilizatsiya qilinadi.
Ko'krak qafasining plevra bo'shlig'iga yig'ilgan qon (gemotoraks) ko'p hollarda qovurg'alar orasidagi yoki ko'krak qafasi arteriyalarining jarohatlanishi tufayli kelib chiqadi. Plevra bo'shlig'ida yig'ilgan qon oqib, burchak sinuslariga yig'iladi. Bunday hollarda bemorni kasallik belgilari bezovta qilmasligi ham mumkin. Plevra bo'shlig'ida yig'ilgan o'rta miq- dordagi qon bemorda og'irlik va ko'krak qafasida og'riq, nafas yetishmasligi belgilarini keltirib chiqarishi mumkin. Plevra bo'shlig'ini qon butunlay, ya'ni total egallagan holatlarda o'pkalar butunlay siqilgani, yurak va oraliq a'zolari qarama-qarshi tomonlarga surilgani, qon harakati va nafas olishda katta o'zgarishlar kuzatiladi. Klinik belgilardan nafas yetishmasligi, ko'karish, tomir urishining tez va yuza bo'lishi, arteriya bosimining pasayishi kuzatiladi.
Ko'krak qafasi barmoqlar bilan urib ko'rilganda, o'tmas tovush, auskultativ (fonendoskop orqali eshitib ko'rilganda) ko'krak qafasi orqa tomonlarida juda sustlashgan nafas eshitiladi. Ko'krak qafasi rentgenoskopik tekshirilganda, butunlay bir xil ko'rinishda torayishi, yurak va oraliq a'zolarining u yoki bu yonga qiyshayganligi kuzatiladi. Ko'p hollarda tashxis plevra bo'shlig'i punksiyasi yo'li bilan tasdiqlanadi. Kam miqdorda qon yig'ilgan hollarda plevra bo'shlig'i qayta punksiya yoki tarokotsentez yo'li bilan drenajlash, agar ko'p miqdorda qon yig'ilgan bo'lsa, shoshilinch reviziya qilib, qon tomiri butunligini tiklash maqsadida torakotomiya operatsiyasi bajariladi. Plevra bo'shlig'iga katta miqdorda qon ketishi o'tkir kamqonlik belgilari bilan kechadi.
Qorin bo'shlig'iga qon ketishi ko'p hollarda g'ovak (parenximatoz) a'zolar (jigar va taloq) jarohatlanganda va bachadondan tashqari homi- ladorlikda, bachadon naylarining yorilib ketish hollarida yuzaga keladi. Bunday hollarda ko'pincha umumiy qon ketish belgilaridan tashqari, mahalliy belgilar ham ahamiyatga egadir. Qon ketish davrida qorin nafas olishda cheklangan, ko'krak qafasi bilan bir xil tekislikda bo'ladi. Qorin bo'shlig'i paypaslanganda uning devoridagi mushaklar taranglashgan, barmoqlar bilan bosib qo'yib yuborilganda kuchli og'riq kuzatiladi (Shetkin-Blyumberg belgisi). Qorin bo'shlig'i perkussiya (barmoq uchi bilan urib ko'rilganda uning pastki qismlarida o'tmas, yuqori qismlarida esa jarangdor (timpanit) - havo to'ldirilgan shar tovushini beradi.
Qon ketishi klinikasida qayt qilish va ko'ngil aynishlar ham kuzatiladi. Yuqoridagi belgilar bilan birgalikda bemor organizmida o'tkir kamqonlik belgilari ham rivojlanib boradi. Qorin bo'shlig'i g'ovak a'zolari jarohatlaridan ketayotgan qon hech qachon o'z-o'zidan to'xtamaydi, shu tufayli bunday hollarda shoshilinch operatsiya qilish tavsiya qilinadi.
Qon ketishining asoratlari va oqibatlari
Qon ketishi to'xtatilmasa, bemorni gipoksiya (to'qimalarda kislorod taqchilligi), qon aylanish doirasida qon hajmining yetishmasligi va gemmoragik shok yuz berishi sababli o'limga olib kelishi mumkin.
O'ta nozik a'zolarga, masalan, bosh miyaga kam miqdorda qon quyilganda, ular faoliyatining to'xtashi va o'lim yuz berishi mumkin.
Bosh miyaning asosiy sohasida to'rtinchi qorincha joylashgan, unda inson hayot faoliyatini boshqaruvchi markazlar joylashgan. Shuning uchun bu sohaga qon quyilganda hayot uchun xavfli bo'lgan holatlar yuz beradi.
Yurak pardasi (perikard) ichiga diastola vaqtida yig'ilayotgan qon yurak parda ichida katta manfiy bosim paydo qilib, yurak bo'lmachalari kengayishiga yo'l qo'ymaydi va yurak tamponadasi tufayli o'lim holati ro'y beradi.
Ba'zi katta qon tomirlar jarohatida (bo'yin katta venalari) havo emboliyasi holati yuzaga keladi.
Qon ketishi davrida organizmning tashqi va ichki o'zgarishlarga moslashishi
Qon ketishi vaqtida inson organizmi sodir bo'layotgan xavfli o'zgarishlarni bartaraf etish maqsadida bor ichki imkoniyatlarini ishga soladi. Bunday hollarda qon ketishiga o'ta sezgir a'zo va to'qimalarni saqlab qolish maqsadida boshqa a'zolar hisobiga ham ish tutishga majbur bo'ladi.
Asosan bunday moslashish harakatlari surunkali qon ketish hollarida yengil kechadi, ammo o'ta xavfli o'tkir qon ketishi vaqtida esa bunday moslashishga ulgurmasligi ham mumkin. Natijada a'zo va to'qimalarda sodir bo'ladigan o'zgarishlar sababli o'lim holatlari yuz berishi mumkin. Qon ketish davrida organizmning moslashish o'rnini qoplash (kompensator) mexanizmlari asosan quyidagilardan iborat:
1) qon ketayotgan tomirning ichki qavatida tromblar hosil bo'lishi;
2) yurak va nafas olish faoliyatining to'qimalarda kislorod yetishmovchiligini bartaraf qilish maqsadida tezlashishi;
3) butun tanada harakatlanayotgan qon hajmining, depo a'zolardagi qon va to'qimalar oralig'idagi suyuqliklarning qon tomiriga jalb etilishi evaziga ortishi;
4) yurak va bosh miya faoliyatlarini ushlab turish maqsadida tananing pastki va qorin bo'shlig'i a'zolari tomirlarining qisqarishi evaziga tananing qon bilan ta'minlanishining markazlashishi;
5) turli neyro-endokrin va gumoral omillarning arterial qon bosimini bir maromda tutib turish maqsadida qo'zg'alishi, bosh miya faoliyatining kislorodsiz (anaerob) sharoitlarga chidamliligini oshirish maqsadida simpatiko-adrenal va glyukokortikoid tizimlarning yordamga chaqirilishi;
6) qon hujayralari ishlab chiqarilishi (gemopoez) va qon ivishining tezlashishi.
QON KETISHINI TO'XTATISH CHORALARI
Qadim zamonlarda ham insonlar tan jarohatlari olganlarida qon ketishining oldini olish maqsadida jarohat yuzasini bosib yoki qattiq bog'lab qo'yganliklari haqida ma'lumotlar bor.
Qadimgi Misr hakimlarining qon ketayotgan jarohat yuzasiga qizdirilgan temir bosishganliklari haqida ma'lumot bergan qo'lyozmalar hozirgi vaqtlargacha saqlanib qolgan. O'rta asrlarda qon ketishini to'xtatish maqsadida jarohat yuzasiga qaynoq yog' tomchilari tomizilgan. XIX asr o'rtalarida esa Pakelen asbobi orqali jarohatni kuydirish usuli bilan qon ketishini to'xtatishga urinishgan.
Ayni vaqtda bu usullar diatermokoagulyatsiya asbobi - elektr pichog'i orqali bajariladi.
Miloddan avvalgi III asrdayoq ko'hna Aleksandriyada bog'lam usul- lari qo'llana boshlangan. Qon ketayotgan jarohat yuzasi tomirini tikish usullarini Sels va Galen qo'llaganlar Ammo bu usullar unutilib, faqatgina XVI asrda Ambruaz Pare qon ketayotgan tomirlarni, asosan arteriyalarni tikishni tiklagan.
Shu bilan birgalikda, A. Pare jarohatlar vaqtida a'zolar ampu- tatsiyasini taklif qilgan. Amputatsiyalar vaqtida og'riqlarni kamaytirish va qon ketishining oldini olish maqsadida bog'lam (jgut)larni tavsiya qilgan.
1616 yilda U. Garvey arterial va venoz qon tomirlaridan qon ketishini to'xtatishda bog'lam (jgut)larni har xil holda qo'yishni taklif qilgan. 1628 yilda esa odam qon aylanish doirasiga oid o'z ilmiy maqolasini e'lon qilgan. Shundan keyingina bog'lam (jgut)larni keng miqyosda qo'llay boshlashgan. Asosan bu bog'lamlar 1673 yilda F. Esmarx yumshoq rezina bog'lam (jgut)ni taklif etganidan keyin keng tarqalgan.
XVIII asrda J. Xanter qon ketayotgan tomirlarni jarohat sohasidan emas, balki boshqa tomir yo'nalishidagi qismidan tikishni taklif etgan. Tomirlarni tikishni osonlashtirish maqsadida J. Pean tomirlar uchun qisqich asbobini yaratgan. So'nggi o'n yilliklarda tomirdan ketayotgan qonni to'xtatishning yangi usullari sifatida quruq sovuq va lazer nurlari qo'llanilayapti.
Qon ketishini to'xtatish usullarini vaqtincha va butkul to'xtatishga ajratish mumkin. Qon ketishini vaqtinchalik to'xtatish usullarini ko'p hollarda tibbiyotga daxldor bo'lmagan insonlar bajaradi. Shu tufayli bunday usullarni barcha bilishi shart. Qon ketishini vaqtincha to'xtatish usullari kutilmaganda sodir bo'ladigan holatlarda qo'l keladi. Ayrim hollarda qonni to'xtatishga urinish, qon tomirida tromb hosil bo'lishi sababli, qon ketishining butkul to'xtashiga olib kelishi mumkin. Qon ketishini to'xtatish usullari bir nechta, ammo bu usullarni qo'llash jarohatlangan tomirning qay ahvoldaligi va jarohat o'rniga ham bog'liqdir. Ayrim hollarda qon ketishini to'xtatish usullarining bir nechtasini qo'llash mumkin.
Yuza vena va kichik arteriyalardan qon ketishini bosib turuvchi bog'lamlar yordamida to'xtatish mumkin. Jarohat yuzasiga sterillangan yumaloq shar ko'rinishidagi paxta qo'yilib, bir necha qavat doka bilan yaxshilab bog'lanadi. Bunday hollarda bosib bog'langan tomirlarning o'tkazuvchanligi yo'qolib, tromb hosil qiladi. Bundan tashqari, bu usul boshqa, ya'ni oyoq va qo'llarni ko'tarib qo'yish usullari bilan birgalikda ham bajarilishi mumkin.
Agar qon ketayotgan jarohat oyoqlar uchida joylashgan bo'lsa, bunday hollarda oyoqni bo'g'imidan maksimal bukib qo'yish usulidan foydalanish mumkin. Bukilayotgan bo'g'im oralig'iga yostiqcha qo'yilib, bo'g'im bukib bog'lanadi. Agar qon ketishi barmoqlar, panja sohalarida, bilak bo'g'imida, oyoqdagi barmoqlar va panjalarda bo'lsa, tizza bo'g'imidan, son sohasida bo'lsa, tizza va tos-son bo'g'imlari birgalikda bukib bog'lanadi.
Agar qon ketishi arterial qon tomiridan kuzatilganda, jarohatdan yuqori sohadan bosib to'xtatiladi va keyingi muolajalar sharoitga qarab bajariladi (3-rasm).
Chakka yumshoq to'qimalari jarohati tufayli qon ketishida, qon ketishini to'xtatish arteriyani suyakka bosish harakatlari bilan amalga oshiriladi. Bunday hollarda arteriyani topish uncha qiyin ish emas. Quloqning tashqi kirish sohasi yuqorisidan bitta barmoq bilan bosish orqali ham maqsadga erishish mumkin. Yuz sohasida esa arteriyaning pastki jag'ning gorizontal chiziq bilan kesib o'tgan joyidan bosib, qon oqishini to'xtatish mumkin.
Umumiy uyqu arteriyasidan qon ketishi vaqtida, arteriya VI bo'yin umurtqasining ko'ndalang o'simtalariga bosiladi. Bunday muolajalar asosan bosh barmoqni bo'yinning orqa qismiga, qolgan barmoqlarni esa oldingi qismiga qo'yib amalga oshiriladi yoki buning aksi ham bo'lishi mumkin (4-rasm).
O'mrovosti arteriyasini birinchi qovur- g'aga bosish bilan ham qon ketishi to'xta- tiladi. Bunday muolajalar III-IV barmoqlar bilan to'sh-o'mrov so'rg'ichsimon muskul- ning orqa-tashqi qirg'og'ini I qovurg'aga bosish yo'li bilan bajariladi.
Qo'ltiqosti arteriyasini yelka suyagi boshcha qismiga bosish bilan qon ketishining oldi olinadi. Bemor qo'li tashqariga ochilgan holda yotqizilib, bosh barmoq qo'ltiqosti yuqori qismiga bosilib, qolgan barmoqlar esa yelkaning tashqi tomonidan o'rab turadi.
Yelka arteriyasini yelka suyagiga, ya'ni ikki boshli mushakning bosh qismi birikkan joyga, bilak va tirsak arteriyalarini esa suyaklarga bosish yo'li bilan qon ketishining oldi olinadi (5-rasm).
5-rasm.
6-rasm.
Son arteriyasidan qon ketganda qonni to'xtatish uchun chov boylami uchi- dan ichkarigi qismi bosh barmoqlar bilan bosiladi (6-rasm). Bunday hollar- da, boshqa nuqtalardan bunday urinishlar, son arteriyasining chuqur va qalin mushaklar ostida yotganligi sababli, samara bermaydi.
Tizzaosti arteriyasidan qon ketishini to'xtatish son suyagi pastki qismi orqasidan oldinga bosish bilan amalga oshiriladi, bunda tizza bo'g'imining bir oz bukilgan holda bo'lishi muolaja samaradorligini oshiradi. Zarur bo'lganda, tashqi yonbosh arteriya va qorin aortasini ham bosish mumkin. Bunday hollarda bemorni orqasiga yotqizib, son-chanoq bo'g'imidan bir oz bukib, qorin mushaklarini erkin holga keltirish zarur. Shundan ke- yingina kaft musht holiga keltirilib, qorin aortasi umurtqaga, tashqi yon- bosh arteriyasi esa suyaklarga bosiladi.
Venalardan qon ketgan vaqtda, arteriyalardan qon ketishidan farqli, qon to'xtatish jarohatning pastki (distal) qismining yumshoq to'qimalariga bosish orqali ham amalga oshiriladi.
Qon ketishida har xil bog'lovchi (jgut) matolar yordamida qon to'xtatish eng qulay usullardan biri bo'lib, o'ziga xos kamchiliklarga ham ega. Bog'lovchi matolar yordamida qon to'xtatish usullari asosan arteriya qon ketishlarida, jarohatdan yuqori sohalarga qo'yish orqali amalga oshiriladi. Ularni asosan qon to'xtatishning boshqa choralari bo'lmagan hollarda, 1-1,5 soatgacha qo'yish mumkin. Aks holda, to'qimalarda qon aylanishining keskin buzilishi sababli, to'qimalar nekrozi (o'limi) va gangrenasiga, bu esa a'zolarning ma'lum qismini amputatsiya qilishga olib keladi. Ba'zida qattiq siqib bog'langan sohalarning yumshoq to'qimalari oralig'ida gematoma, nekroz va nerv tolalarining jarohatlanish hollari kuzatiladi. Nerv to'qimalarining jarohatlanishi parezlar, gohida esa a'zolar falajiga sabab bo'ladi.
Keng tarqalgan bog'lovchi matolar rezinalardan tayyorlanadi. Rezina naydan iborat Esmarx bog'lamining bir qismida ilgak, ikkinchi qismida esa halqa bo'lib, bu maxsus moslama bog'lovchi matoni biriktirishni qulay va oson qiladi. Boshqa bog'lovchi vosita sifatida kengligi 2 sm kamarsimon rezina ishlatish mumkin. Uning bir qismida tugma, ikkinchi qismida esa teshiklar shaklidagi moslama bo'lib, mahkamlash uchun juda qulaydir. Jarohatlangan a'zoning pastki qismini qon to'xtatuvchi bog'lam qo'yishdan oldin yuqoriga ko'tarib, vena qoni chiqarib yuboriladi. Bog'lovchi matolar vaziyat talabiga qarab har xil bo'lishi mumkin.
Masalan, bog'lovchi qayishqoq bo'lmagan mato (belbog', kamar) oddiy ip yoki ro'molchalardan iborat bo'lsa, qon to'xtatuvchi bog'lam qo'yilayotganda uncha qattiq tortmasdan, uning tagiga biror bir mato o'rab, so'ngra 10-15 sm uzunlikdagi sterjen (cho'p, ruchka, qalam va h. k.) yordamida burash kerak. Bunday hollarda sterjenni burash bilan bog'lamni keragicha tortish mumkin (7-rasm).
Bog'lam qo'yilgandan so'ng qo'yilgan vaqti yorliqqa yozib ko'r- satiladi. Bog'lam qo'yish muddati yozda 1,5 soat, qishda esa bir soatdan oshmasligi kerak. Agar jarohatlangan odamni shu muddat ichida shifoxonaga yetkazib borishning iloji bo'lmasa, bog'lam yechilib, 10-15 minut davomida qon ketayotgan tomir barmoq bilan bosib turiladi, keyin
bog'lam yuqorida ko'rsatilgan talab bo'yicha qaytadan boshqa joyga qo'yiladi. Faqat davomiyligi birinchi marta qo'yilgandagi vaqtning teng yarmiga qisqaradi.
Jgutning to'g'ri qo'yilganligini tekshirish
Ko'pincha jgut yelka va son sohasiga qo'yiladi. Agar haqiqiy tibbiy jgut bo'lmasa, u holda qo'lga ilingan istalgan matoni «burama - jgut» shaklida qo'l- lash mumkin. Ammo arqon va sim ishlatish man qilinadi, chun- ki ular to'qimalarni shikastlaydi. Tibbiy jgut - egiluvchan rezina tasma bo'lib, oxirgi uchida qo'l va oyoqqa mahkamlanadigan moslamasi bor.
Jgut qo 'yish texnikasi. Jgutni ikki qo'llab ushlab, yengil tarang qilib, har bir aylanmani oldingisi bilan yonma-yon qo'yib, so'ng jgut mahkamlanadi. Burama jgut qo'yish uchun mato (ro'molcha, bint)ni arqonsimon holatda o'rab, qo'l yoki oyoqqa tugun shaklida bog'lanadi, so'ng kichik tayoqcha yordamida qon oqishi to'xtaguncha buraladi. Tayoqcha buralib bo'shab ketmasligi uchun uni alohida bog'lab qo'yiladi. Qon ketishi to'xtagach, jarohatga bog'lam qo'yiladi.
Jgut qo'yishda quyidagi qoidalarni esda tutish kerak (8-rasm):
1) jgut asosan songa yoki yelkaga qo'yilishi lozim, chunki u yerda bitta suyak bor;
2) jgut tanaga to'g'ridan-to'g'ri qo'yilmaydi, albatta, uning ostiga biror nima qo'yish kerak;
3) jgutni yozda 1,5 soatdan, qishda bir soatdan oshmagan muddatga qo'yish mumkin;
7-rasm.
4) jgut qo'yilgan vaqtni aniq qilib yozib, yopishtirib qo'yish kerak.
Jgut qo'yilgandan so'ng uning to'g'ri yoki noto'g'ri qo'yilganligini aniqlash katta ahamiyatga ega. Buning uchun qo'l va oyoqlardagi puls aniqlanadi. Agar puls yo'q bo'lsa, jgut to'g'ri qo'yilgan bo'ladi. Biron sababga ko'ra, 1-1,5 soat davomida bemorni kasalxonaga olib borishning iloji bo'lmasa, u holda 10-15 minutga jgut bo'shatiladi va bir vaqtning o'zida barmoq bilan jarohatdan yuqorisi bosib turiladi. Qish vaqtida oyoq va qo'lni o'rab, issiq saqlash tavsiya qilinadi.
Kichik lchamli arteriya yoki vena shikastlanganda siqib turuvchi bog'lam qo'yish kifoya. Qon ketishini vaqtinchalik to'x- tatishda jarohatga steril doka yoki bint hamda paxta qo'yib bog'lanadi. Uncha katta va chuqur bo'lmagan jarohatlarga yuqoridagi usulni qo'llash qon ketishining batamom to'xtatish chorasi hisoblanadi.
Qolgan hollarda batamom qon to'xtatish uchun jarrohlik klinikalarida tikish, bog'lash yoki shikastlangan tomirlarni kuydirish kabi usullar ishlatiladi.
JAROHATLAR
Teri va shilliq qavatlarining mexanik shikastlanishi natijasida jarohatlar paydo bo'ladi. Ba'zi hollarda jarohatlar organizmning chuqur joylashgan to'qimalarida va ichki organlarda ham kuzatiladi.
Jarohat klinikasi undan qon silqib, ochilib qolishi, qon oqishi va og'riq bo'lishi bilan tavsiflanadi.
To'qimalarni shikastlovchi asbob qanchalik keskir bo'lsa, jarohatdan qon oqishi shunchalik kuchli bo'ladi. Hamma jarohatlanishlarda ham qon oqishi tashqariga bo'lavermaydi, ba'zan qon tomirlardan to'qimalarga va bo'shliqlarga quyilib, tarqoq gematomalar hosil bo'lishiga olib keladi. Shuningdek, parenximatoz (g'ovak) organlarning jarohatlanishi ham ko'plab qon oqishiga sababchi bo'lishi mumkin.
Jarohatlanishlardagi og'riq, uning intensivligi:
1) jarohatlangan nerv retseptorlari va o'zaklarining soniga;
2) shikastlangan kishi organizmining reaktivligiga;
3) jarohatlovchi qurolning xususiyatiga va jarohat olish tezligiga bog'liq.
Qurol qanchalik o'tkir va jarohatlovchi omil tezligi katta bo'lsa, u bilan bog'liq og'riq shunchalik sust darajada rivojlanadi. Og'riqning qanday darajada ekanligi jarohatlangan joyning innervatsiyasiga bog'liq bo'ladi. Ma'lumki, yuz, barmoqlar, chot va jinsiy organlar juda boy innervatsiyalanganligi uchun, ulardagi og'riqlar kuchli bo'ladi. Jarohatlardagi og'riq odatda qattiq (jizillatadigan) bo'lib, uning shiddati, tomir urishining chastotasiga bog'liq holda ortib va kamayib turadi. Jarohatlangan sohaning ko'taribroq qo'yilishi va qulay joylashtirilishi natijasida og'riq kamayadi va 2 soat davomida og'riq to'liq to'xtashi mumkin.
Jarohatning ochilib qolishi uning kattaligiga, chuqurligiga va terining elastik tolalari buzilishiga bog'liq. Shuningdek, jarohatning ochilib qolish darajasi to'qimaning shikastlanish xususiyatiga ham bog'liq. Yuzdagi Langer chiziqlariga nisbatan ko'ndalang joylashgan jarohatlarning ochilib qolishi, bu chiziqlarga parallel joylashgan jarohatlarga qaraganda katta bo'ladi.
Jarohatlarning tasnifi
Jarohatlar kelib chiqishi va xususiyatlariga qarab turli-tuman bo'ladi.
Qo'llanilgan qurol yoki jarohatlovchi agentning to'qimalarni shikastlantiruvchi xususiyatiga qarab jarohatlarning quyidagi turlari farqlanadi:
1) o'qotar qurollardan jarohatlanish;
2) tig' jarohati (tig' sanchishdan hosil bo'lgan jarohat);
3) tilingan jarohatlar;
4) titilgan jarohatlar;
5) lat yegan jarohatlar;
6) majaqlangan jarohatlar;
7) yulingan jarohatlar;
8) tirnalgan jarohatlar;
9) shilingan jarohatlar;
10) tishlangan - chaqilgan jarohatlar;
11) zaharlangan jarohatlar;
12) aralash jarohatlar.
Har qanday jarohatning o'ziga xos jihati bo'lib, yordam ko'rsatish vaqtida buni hisobga olish kerak. Masalan, tig' sanchishdan va o'qotar qurollardan olingan jarohatdan qon kam oqadi. Ularning chuqurligi va yo'nalishini ko'z bilan aniqlash qiyin, ularda ko'pincha ichki organlarning ham shikastlanishlari bo'ladi. O'tmas predmetlar bilan yetkazilgan tig' jarohatlari, masalan, yog'och kaltak yoki yomg'ir soyabonining uchi bilan berilgan zarbadan hosil bo'lgan jarohatlar o'ziga xos shakllarga ega. Kesilgan va to'g'ralgan jarohatlarda ko'proq yuzalarning defektlanishi va qonning tashqariga kuchli oqishi xosdir. Lat yeyishdan, majaqlanish va yulinish jarohatlaridan qon oqishi kamroq bo'lib, ular kuchli og'riq chaqiradi va ko'pincha infeksiyalanadi, ularda qon aylanishining buzilishi nisbatan ko'proq uchraydi va mahalliy nekrozlar keltirib chiqaradi.
Shilingan jarohatlarning og'rig'i kuchli bo'ladi, lekin jarohatlar ichida eng tez bitadigani hisoblanadi. Tishlangan jarohatlar og'riqli bo'lib, ko'pincha yiringlab ketadi. Tishlangan jarohatlarning eng og'ir asoratlaridan biri quturish kasalligidir. Quturish kasalligining virusi kasal hayvonning so'lagi bilan ajralib, u orqali tishlash vaqtida jarohatga tushadi. Kalamush, sichqon va mushuklar tishlab olsa, «kalamush kasalligi» rivojlanishi mumkin.
Ilon va chayonlar chaqishi natijasida, shuningdek jarohatga jangovar va boshqa kimyoviy birikmalar tushganda, zaharlangan jarohatlar kelib chiqadi. Avvallari aralash jarohatlar deyilganda, tananing ma'lum qismidagi turli ko'rinishdagi jarohatlar tushunilar edi. Hozirgi vaqtda esa aralash jarohatlar deyilganda, jarohatga jangovar zaharlovchi modda yoki radiatsiyaning ta'siri tushuniladi. Ularni aniqlashda maxsus nom - jangovar zaharlovchi moddalar (JZM) bilan zaharlangan jarohatlar atamasi ishlatiladi.
O'qotar qurollardan hosil bo'ladigan jarohatlar - o'qdan va snaryad parchasidan kelib chiqqan jarohatlarga bo'linadi. O'qotar qurollarning o'ziga xos ta'siri natijasida undan hosil bo'lgan jarohatlar boshqalaridan farq qiladi:
a) jarohat kanalining chuqurligi;
b) to'qimalar o'zgarishidagi anatomik nisbatning murakkabligi;
v) to'qimalar shikastlanishidagi o'ziga xos zonalarning mavjudligi. Birlamchi jarohat kanali, u detrit to'qimalari va yot moddalar bilan to'lgan bo'ladi, to'qimalarning birlamchi travmatik nekroz yoki birlamchi kontuziya zonasi va to'qimalarning molekulyar chayqalish zonasi yoki ikkilamchi travmatik nekroz;
g) jarohatlanish vaqtidagi (birlamchi infeksiya) yoki evakuatsiya bosqichlaridagi (ikkilamchi infeksiya) birinchi yordamning kechikib ko'rsatilishi va jarohatning birlamchi jarrohlik ishlovining kechikishi natijasida ifloslanishning yuqori darajada bo'lishi.
O'qotar qurollardan jarohatlanishda to'qimalarning jarohatlanish darajasi asosan o'qning yoki parchaning kinetik energiyasiga va ularning boshlang'ich tezligiga bog'liq bo'ladi. To'qimalarga boshlang'ich tezligi kichik o'qning ta'sirida hosil bo'ladigan jarohatning mexanizmi pichoqdan va boshqa keskir predmetlardan jarohat hosil bo'lish mexanizmiga yaqin. Tezligi katta o'qlar bilan jarohatlanishda (hozirgi zamon jangovar o'q tezligi 700-900 m/s, sharchali va cho'zinchoq o'qlar - 1000 m/s dan yuqori, snaryad parchalari - 1500-4000 m/s) qurolning sifat jihatidan yangi xususiyatlari namoyon bo'lib, u to'qimalarning kengroq va og'irroq jarohatlanishlarini keltirib chiqaradi. O'qning tezligi 600 m/s dan yuqori bo'lsa, eng katta ahamiyatni kinetik energiyaning to'qimalarga o'tkazish tezligi kasb etadi, bundan past tezliklarda uning ahamiyati uncha yuqori bo'lmaydi.
Katta tezlikda uchib kelayotgan o'q va snaryad parchalari tanaga kirayotganda atrofidagi to'qimalarga energiyaning tezlanish ko'rinishida uzatadi va, o'z navbatida, bu to'qimalarni jarohat kanalidan chekkagacha va uning markaziga qarab notekis harakatlanishga majbur qiladi. Bu esa «pulsatsiyalanuvchi bo'shliq» shakllanishiga olib keladi. Bo'shliqning kengayishi vaqtida hosil bo'ladigan manfiy bosim, jarohat kanaliga o'q- ning kirgan va chiqib ketgan teshiklaridan patogen mikroblarning so'rilib kirishiga sababchi bo'ladi. Vaqtinchalik bo'shliqning pulsatsiyasi to'qimalar va organlarning notekis ezilishini, uzilishini va qatlamlarga ajralishini yuzaga keltiradi. To'qimalar nekrozi asosan muskul to'qi- malarida hatto jarohat kanalidan ancha masofada bo'lsa ham, infeksiya rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratib beradi va bu kabi yaralanishlarning klinik kechishi shu sabab bilan tushuntiriladi.
Hozirgi vaqtga kelib o'qotar qurollar o'qining kalibri 5,6 mm gacha kichraytirilgan (avvallari hamma joyda 7,6 mm qabul qilingan), bu bilan o'qning birlamchi tezligi ortgan va uning jarohatlash zonasi ham kengaygan. Shunga o'xshash shikastlanishlarni sharchali, teshib o'tuvchi va plastik bomba va snaryadlarning parchalari ham (ular hozirgi zamon harbiy qismlarining harbiy harakatlari vaqtida qo'llaniladi) chaqira oladi.
Kelib chiqish sabablariga ko'ra, jarohatlar operatsion va tasodifiy jarohatlarga bo'linadi. Shikastlanishning chuqurligiga qarab jarohatlar yuzaki, teshib o'tuvchi va ichki a'zolarni shikast-lovchi jarohatlarga bo'linadi. Masalan, teri jarohati, teriosti to'qimalari va hatto qorin muskullarining jarohatlari ham yuzaki jarohatlarga kiradi. Agar qorin pardasi shikastlangan bo'lsa, jarohat chuqur o'tuvchi jarohatlar qatoriga kiritiladi. Ayni vaqtda jigar va ichaklarning shikastlanishlari bilan kechadigan jarohatlar a'zolarning shikastlanishi bilan asoratlangan jarohatlar qatoriga kiritiladi. Jarohat tananing qaysi qismida bo'lishiga qarab yuz, bosh, bo'yin, qo'l jarohatlariga bo'linadi.
Infeksiyalanish darajasiga ko'ra, aseptik va infeksiya bilan ifloslangan jarohatlar bo'ladi. Rejali operatsiyalardan yoki birlamchi jarrohlik ishlovidan keyingi jarohatlar aseptik jarohatlar hisoblanadi. O'tkir va nisbatan toza predmetlar vositasida yuzaga kelgan, kesilgan va qiymalangan jarohatlar aseptik jarohatlarga yaqin bo'ladi. Qolgan hamma jarohatlar infeksiyalar bilan ifloslangan deb baholanadi, chunki jarohat- lanish vaqtida terining o'zida ham, jarohatlovchi predmet vositalarida ham mikroorganizmlar bo'ladi.
Jarohatlar yangi va kechikkan turlarga bo'linadi. Agar shi- kastlangan kishi jarohat olgandan keyin 24 soatdan kechikmay tibbiy yordamga murojaat qilsa, jarohat yangi hisoblanadi. Bu holda jarohatning qirg'oqlari va asosini jarrohlik yo'li bilan tozalab, jarohat infeksiyasini to'xtatish mumkin. Shu yo'l bilan infeksiya tushgan jarohatni aseptik jarohatga aylantirish mumkin. Agar shikastlangan kishi 24 soatdan kechikib murojaat qilsa, mikroorganizmlar to'qimalarning ancha chuqur qavatlariga o'tib oladi va bunday jarohatlar kechikkan jarohatlar sirasiga kiritiladi.
Jarohatlarning bitish davri
Jarohatlanish vaqtida ko'plab hujayralar o'ladi, qon va limfa tomirlarining butunligi buziladi. Hamma favqulodda olingan jarohatlar infeksiyalar bilan ifloslanadi, hatto aseptik operatsiyalar vaqtidagi jaro- hatlarga ham bir oz miqdorda mikroorganizmlar tushadi. Agar to'qimalar hujayra elementlarining himoya jarayonlari yetarli bo'lsa, bu infeksiyalar tezda barham topadi va jarohat birlamchi bitish bilan tuzaladi.
Jarohatga tushgan infeksiya, o'lgan to'qima va mikroblardan ajralib chiqqan toksinlarning mexanik qitiqlanishi natijasida jarohat atrofida yallig'lanish jarayoni rivojlanadi.
Jarohatning bitish jarayonida, hamma boshqa yallig'lanishlardagi kabi, ikki davr kuzatilib, ular infeksiya tushgan va yiringlagan jarohatlarda ancha yaqqol ifodalanadi. Birlamchi bitish bilan tuzalayotgan jarohatlarda bu davrlarni farqlash ancha mushkul.
Birinchi davrda o'tkir yallig'lanish ko'rinishlari ustunlik qiladi.
Giperemiya, qon tomirlarining kengayishi va qon tomirlar devorlari o'tkazuvchanligining ortishi, leykotsitlar eksudatsiyasi va migratsiyasi bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, atrofdagi qon tomirlarida staz va tromboz jarayonlar, limfa tomirlarida limfa harakatining susayishi va to'xtab qolishi, yallig'lanishi, shikastlangan to'qimalardagi degenerativ o'zgarishlar kuzatiladi.
Jarohatlarning bitishidagi birinchi davr gidrotatsiya davri deyiladi, chunki jarohat atrofidagi to'qimalar suyuqlik bilan to'yingan, jarohatdan suyuqlik ajralib turadi. Bu davrda og'riq va haroratning ko'tarilishi, jarohat sohasida infiltrat va shishning bo'lishi, har xil ko'rinishdagi funksiyalarning buzilishi kuzatiladi.
Ikkinchi davr - regeneratsiya davrida tiklanish jarayonlari ustunlik qilib, to'qimalar eksudatsiyasi kamayadi, shuning uchun ham uni degidratatsiya davri deb atashadi. Jarohatda regenerativ jarayonlar ustunligi kuzatilib, defektlar yosh biriktiruvchi to'qima hujayralari bilan to'la boshlaydi va chandiq hosil bo'lishi boshlanadi.
Degidratatsiya davri boshlanishi bilan og'riq, harorat, shish va infiltrat asta-sekin kamayadi, shuningdek buzilgan funksiyalar normaga qaytadi. Jarohat tozalanib, unda granulyatsiya to'qimasi paydo bo'ladi va epiteliylanish belgilari yuzaga keladi, nekrotik to'qimalarning qoldiqlari yo'qoladi, jarohatdan ajralib turadigan suyuqlik miqdori, jarohatdagi mikroorganizmlar soni sezilarli kamayadi.
Jarohatning bitish jarayonini ikkita alohida davrga bo'lish jarohatlangan kishining tuzalish holatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Ammo amaliyotda bu ikki davr bir-biridan aniq ajralib turmaydi. Ko'pincha, ayni bir paytda ham birinchi, ham ikkinchi davrga tegishli holatlarni, ya'ni nekrotik to'qimalarning ajralishi, yiringlash va to'qimalar regeneratsiyasini kuzatish mumkin.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:49 | Изох # 7 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| оххо
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:51 | Изох # 8 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| Jarohatlarning bitish turlari
Jarohatning bitishi regenerativ (tiklanish) jarayon bo'lib, orga- nizmning shikastlanishiga nisbatan biologik va fiziologik ta'sirlanishni (reaksiyasini) aks ettiradi.
Hamma to'qimalarning regeneratsiyalanish qobiliyati bir xilda emas. To'qima qancha yuqori differensiatsiyalangan bo'lsa, u shunchalik sekin tiklanadi. Markaziy asab tizimining eng yuqori differensiatsiyalangan hujayralarining amalda umuman regeneratsiyalanish qobiliyati yo'q. Periferik nervlar sekin, lekin oxir-oqibatda neyron aksonining markazdan periferiyaga qarab o'sishi hisobiga regeneratsiyalanadi. Epiteliy, birik- tiruvchi to'qima elementlari - muskul pardasi, paylar, suyaklar, shuning- dek silliq muskullar yaxshi regeneratsiyalanadi. Ko'ndalang - targ'il muskullar va parenxima a'zolarining regeneratsiyalanish qobiliyati juda sust. Ulardagi shikastlanishlar ko'pincha biriktiruvchi to'qima chandiqlari hisobiga bitadi.
Jarohatlarning bitishiga mahalliy va umumiy omillar to'sqinlik qilishi mumkin. Agar yirik qon tomirlari, nerv tolalari jarohatlangan va jarohatlarda g'ayritabiiy moddalar, nekrotik to'qima, suyak sekvestrlari, viruslar va mikroorganizmlar mavjud bo'lsa, ularning bitishi yomon kechadi. Jarohatlarning bitishiga bemorning umumiy holati - qo'shimcha kasalliklar (gipovitaminoz, surunkali yallig'lanish kasalliklari, qandli diabet, yurak va bo'yrakdagi yetishmovchiliklar, shuningdek organizm- ning immun tizimidagi buzilishlar) salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Jarohatlarning birlamchi va ikkilamchi bitishi farqlanadi. Agar jarohatning chekkalari tekis, yashovchan va bir-biriga zich bo'lsa, jarohatda bo'shliq hosil bo'lmasa, ichiga qon quyilmasa, g'ayritabiiy moddalar, nekroz o'choqlari va infeksiyalar bo'lmasa, birlamchi bitish yuzaga keladi. Aseptik operatsiyalar, jarohatning to'laqonli jarrohlik ishlovidan keyin, ba'zan boshqa jarohatlarda birlamchi bitish kuzatiladi. Bunday jarohatlar tez (5-8 kun davomida) bitib, tekis va kam seziladigan chandiqlar hosil qiladi.
Yangi chandiq yumshoq, tekis va pushti rangda bo'ladi. Vaqt o'tishi bilan yangi hosil bo'lgan kapillarlar yo'qoladi, chandiq kattalashadi, ancha qattiq va mahkam holatga keladi. Agar chandiqning yo'nalishi teridagi Langer chiziqlari yo'nalishiga mos tushsa, asta sekin chandiq kam sezilarli ko'rinishga o'tadi.
Birlamchi bitishning bir va bir nechta shart-sharoitlari bo'lmagan taqdirda ikkilamchi bitish yuzaga keladi. Jarohat chekkalarining yashovchan emasligi, chekkalari bir-biriga yopishmagan jarohatning katta bo'shlig'i bo'lishi va unga qon quyilishi, nekroz o'chog'i, g'ayritabiiy moddalar va yiringli infeksiyalar buning sababchisidir. Shuningdek, ikkilamchi bitishning umumiy omillarga bog'liqligi: kaxeksiya, gipo yoki avitaminoz, modda almashinishining buzilishlari yoki yuqumli kasalliklar - angina, gripp va boshqalarning mavjudligi.
Ikkilamchi bitishga jarohatning yiringlashi va undan keyin granulyatsiya to'qimasining hosil bo'lishi xosdir. Yiring oqsilga boy bo'lgan yallig'lanish ekssudati bo'lib, unda hujayra elementlari asosan neytrofil leykotsitlar va katta miqdordagi turli bakteriyalar, shuningdek parchalangan hujayralarning qoldiqlari mavjud bo'ladi. Yiringning ko'rinishi, rangi va hidi mikrofloraga bog'liqdir.
Granulyatsiya to'qimasi asta-sekin rivojlanadi. Jarohatlanishdan keyin, tez fursatda jarohatning yuzasi yupqa qavatli ivigan qon bilan qoplanadi. Bu qavat jarohat ekssudati bilan birgalikda fibrinozli bakteriotsid himoya pardasini hosil qiladi. Agar jarohatda infeksiya rivojlansa, uning chekkalarida va asosida yallig'lanish belgilari paydo bo'ladi (shish, harorat, giperemiya va og'riq). Jarohat yopishqoq yiringli ajralma bilan qoplanadi. Yallig'lanishning rivojlanishi to'qimalar himoya darajasidan, organizmning reaktivligi va infeksiyaning virulentligidan kelib chiqadi. Odatda 48 soatdan keyin jarohatning ayrim yerlarida mayda bo'rtiqlar - granulyatsiyalar paydo bo'ladi. Ularning soni asta-sekin ortadi va oqibatda jarohatning butun yuzasini qoplab oladi. Ayni vaqtda, kapillar qon tomirlarining ko'plab o'sishi amalga oshadi. Granulyatsiya o'sishi bilan jarohat asta-sekin nekroz o'choqlaridan tozalanadi, uning chekka- laridan boshlab yoki ayrim orolchalar ko'rinishida, jarohat yuzasida epiteliy o'sishi kuzatiladi. Keyinchalik granulyatsiya to'qimasi chandiqqa (fibroz va biriktiruvchi to'qima elementlaridan tashkil topgan) aylanadi.
Granulyatsiya to'qimasi chuqur yotgan to'qimalarni berkitib va ularni infeksiya tushishidan himoyalab, jarohatning bitishida katta ahamiyat kasb etadi. Jarohatdan ajraladigan suyuqlik bakteriotsidlik xususiyatiga ega. Shikastlanganda granulyatsiya to'qimasi qontalashib qoladi va infeksiya chuqur yotgan to'qimalarga o'tib ketishi mumkin. Shuning uchun ham granulyatsiyalangan jarohatlarni bog'lashda uni mexanik yoki kimyoviy shikastlab qo'yishdan ehtiyot bo'lish va jarohatlarni bog'lashni iloji boricha, kamroq bajarish kerak.
Kichik va yuzaki jarohatlar - shilingan, tirnalgan, shuningdek kuyishlar ivigan qon va limfadan hosil bo'ladigan po'stloq ostida bitadi. Taxminan 5 sutkalardan keyin po'stloq ostida epiteliylanish va jarohatning bitishi tugallanib, qoraqo'tir tushib ketadi.
Jarohat infeksiyasi
Jarohat infeksiyasi - jarohatga mikroblarning kirib borishi, organizm to'qimalariga tushgan mikroorganizmlar va ulardagi toksinlarning tarqalib, ta'sir etish natijasidir. Toza jarohatga ko'payish xususiyatiga ega patogen bakteriyalar va zaharli moddalar tushib, uni ifloslasa (organizm reaksiyasi bo'lmaganda), bakterial ifloslanish yuzaga keladi.
Agar mikroblarning tushishiga organizm reaksiyasining sezilarli belgilari paydo bo'lsa, bu narsa bakterial ifloslanishni aniq ifodalangan bakterial infeksiyaga o'tganligini ko'rsatadi. Bu jarayon, bir tomondan, mikroorganizmlar himoya reaksiyalarining holatiga, ikkinchi tomondan, jarohatga kirib borgan infeksiya qo'zg'atuvchisining miqdori va virulentligiga bog'liq.
Shu nuqtai nazardan jarohatlar aseptik, bakterial-ifloslangan, infeksiyalangan va yiringli turlarga bo'linadi. Shartli ravishda aseptik jarohatlar deyilganda, rejali steril sharoitlarda o'tkazilgan toza operatsiyalarda olingan jarohatlar tushunilib, ular ko'p hollarda birlamchi bitish bilan tuzaladi.
Boshqa hamma jarohatlarga paydo bo'lish vaqtidan boshlab mikro- organizmlar tushadi, demak, ular mikrobli yoki bakterial ifloslangan hisoblanadi. Birlamchi mikroblar bilan ifloslanish jarohatlanish vaqtida yuzaga kelsa, ikkilamchisi davolash jarayonida, ya'ni shifoxona ichidagi infeksiyalanish natijasida yuzaga keladi.
Aseptika qoidalarining birlamchi yordam ko'rsatish vaqtida va shikastlangan kishini davolash davomida buzilishi ikkilamchi infeksiyaning tushishiga sabab bo'ladi.
Jarohatga o'z vaqtida birlamchi jarrohlik ishlovi berish, bunda hamma infeksiyalangan nekrotik to'qimalarni olib tashlash va unga antiseptiklar bilan ishlov berish birlamchi infeksiyaning profilaktikasi bo'lib hisoblanadi. Kasalni davolash davomida aseptikaning hamma qoidalariga qat'iy amal qilish ikkilamchi infeksiyaning tushishiga yo'l qo'ymaydi.
Jarohatlarni davolash
Jarohatlarni davolashdan maqsad a'zo va to'qimalarning birlamchi shakli va funksiyalarini hech qanday asoratlarga yo'l qo'ymagan holda tiklashdan iboratdir. Jarohatlarni davolash biologiya, jarrohlik, biofizika va tibbiyot texnikasining hozirgi zamonda erishgan yutuq va usullarini qo'llab amalga oshiriladi.
Aseptik, infeksiyalangan va yiringli jarohatlarni davolashning usullari (taktikasi) turlicha. Davolash usulini tanlashda shikastlangan kishining yordamga qanchalik o'z vaqtida murojaat qilishi, jarohatning turi, unga tushgan mikroorganizmlarning virulentligi va boshqa shu kabi omillar inobatga olinadi. Jarohatlarni davolashda jarrohlik usullari va bog'lashlar, mahalliy va umumiy dori-darmonlar qo'llash, fizioterapiya, davolash badan tarbiyasi va boshqalardan foydalaniladi.
Operatsiya jarohatlari maxsus davolashga muhtoj emas. Steril muhitda o'tkazilgan operatsiya jarohatlari amalda steril bo'ladi. Operatsiya yakunlangach, operatsiya yarasi steril tikish materiallari bilan tikilib, 0,5 % li xlorgeksidin eritmasi yoki boshqa antiseptiklar bilan artiladi va steril doka bog'lami bilan yopiladi (bu doka quruq yoki spirt bilan namlangan bo'lishi mumkin). Doka bog'lami o'rnida antiseptik aerozollardan foydalanish mumkin, bunda aerozol yaraga va uning atrofiga sepilib, uni namlaydi. Aerozol qotgach, yupqa tiniq parda hosil bo'ladi va u jarohatni yetarli darajada ishonchli himoya qiladi, ayni paytda davolash davomida jarohatning holatini kuzatib turish imkoniyatini beradi.
Operatsiya jarohatining bog'lamini tikilgan iplar olingunga qadar almashtirmaslik kerak. Agar qon ketishi, jarohat infeksiyasi kabi asoratlar kelib chiqsa, bog'lamni muddatidan oldin almashtirish mumkin.
Shikastlangan kishilarga kasalxonalarning travmatologiya bo'limlarida maxsus tibbiy yordam ko'rsatiladi.
Kutilmaganda olingan jarohatlarning hammasi u yoki bu darajada infeksiyalangan bo'ladi. Birinchi yordamning vazifasi jarohatga ikkilamchi infeksiya tushmasligiga qaratilgan bo'lishi kerak. Shuning uchun birinchi yordam vaqtida jarohatlarga qo'l tekkizish yoki unga zond yuborish mumkin emas. Jarohat atrofidagi terini spirt, efir, benzin bilan artish (bunda, albatta, artish yo'nalishi jarohat tomondan periferiyaga (tashqariga) bo'lishi kerak) lozim. Iloji bo'lsa, jarohat atrofi antiseptik preparatlar bilan artiladi. Agar jarohatda g'ayritabiiy moddalar yoki keng yirtiqlar bo'lsa, ularni steril doka, salfetka yoki asboblar yordamida olib tashlashga ruxsat etiladi, jarohatni yuvishga ruxsat etilmaydi. Shundan keyin jarohat bog'lanadi, iloji bo'lsa, steril material ishlatish kerak. Agar kuchli qon ketsa, jgut qo'yiladi, boshqa hollarda qon oqishi siqib bog'lash yo'li bilan to'xtatiladi. Bog'lamlarni fiksatsiyalash uchun leykoplastir, yopishuvchi vositalardan yoki to'rsimon, naysimon bintlardan foydalaniladi.
Birlamchi va ikkilamchi jarrohlik ishlovlari farqlanadi. Jarohatning birlamchi jarrohlik ishlovi deganda kasalning jarohatini birinchi marta jarrohlik ishlovidan o'tkazish tushuniladi. Bu ishlov birlamchi ko'rsatkichlar bo'yicha jarohatning xususiyatini hisobga olib, jarohat infeksiyalanishini profilaktikalash maqsadida o'tkaziladi. Jarohatlanish bilan uni birlamchi jarrohlik ishlovidan o'tkazish o'rtasidagi muddat imkoniyati boricha minimumgacha qisqartirilishi kerak. Hozirgi vaqtda, zarurat yuzasidan, jarohatni birlamchi jarrohlik ishlovidan o'tkazish jarohatlanishdan 24 soatgacha bo'lgan muddatda amalga oshiriladi.
Og'riqsizlantirilgach, o'tkir skalpel yordamida jarohatning chekkalari, devorlari va asosi tirik to'qimalar chegarasida kesib tashlanadi, imkoni boricha hamma shikastlangan, ifloslangan to'qimalar olib tashlanadi. Olib tashlanadigan to'qimalarning qalinligi 0,5 sm dan 2 sm gacha bo'lishi mumkin. Shuningdek, g'ayritabiiy moddalar, kiyim yirtiqlari, erkin yotgan suyak bo'laklari, ivib qolgan qon laxtalari ham olib tashlanadi. Jarohat ifloslangan to'qimalardan tozalangach, qon to'xtatiladi va jarohat qavatma-qavat tikiladi.
Birlamchi jarrohlik ishlovidan keyingi tikishlar birlamchi tikish deyiladi. Ba'zan birlamchi jarrohlik ishlovidan keyin situatsion tikishlar (yordamchi tikishlar) qo'yiladi.
Birlamchi tikishlar qo'yilishiga zid holatlar (infeksiya xavfi) bo'lsa, jarohat chekkalari tozalangach, birlamchi kechiktirilgan tikishlar qo'llaniladi. Bunda jarohat tikiladi, lekin iplar bir necha kun davomida (2- 4 sutka), ya'ni o'tkir jarrohlik infeksiyasi xavfi o'tguncha tugilmaydi. Bu muddat o'tgach, iplar tortilib, jarohat tikiladi. Bunday usullar ko'proq harbiy-dala jarrohligida o'qotar qurollardan yaralanishda qo'llaniladi.
Vaqt omiliga bog'liq jarohatlarda jarrohlik ishlovining erta, muddati uzaytirilgan va kechikkan turlari farqlanadi.
Jarohatlarning erta jarrohlik ishlovi dastlabki 24 soat ichida o'tkaziladi. Agar u jarohatlanishdan keyingi 6-12 soat ichida amalga oshirilsa, oqibati yaxshi bo'ladi. Ba'zan jarohatlarning jarrohlik ishlovi antibiotiklar bilan davolash ostida, jarohatlanishning ikkinchi sutkasida o'tkaziladi. Bunday jarrohlik ishlovi muddati uzaytirilgan ishlov deyiladi.
Agar jarrohlik ishlovi antibiotiklar bilan davolanmagan jarohatda ikkinchi sutkada yoki antibiotiklar bilan davolanganda uchinchi sutkada o'tkazilsa, bunday jarrohlik ishlovi kechiktirilgan jarrohlik ishlovi deyiladi. Jarohat infeksiyasi uchun jarrohlik ishlovi asos bo'lmaydi, faqat operatsiya taktikasi o'zgaradi. Jarohatga kechiktirib jarrohlik ishlovini berish har doim jarohat infeksiyasi va asoratlarining rivojlanishi bilan bog'liq bo'ladi.
Ikkilamchi jarrohlik qayta ishlovi jarohat infeksiyasi bo'lganda amalga oshiriladi. Ayrim hollarda jarohat infeksiyasi sababli ikkilamchi qayta jarrohliq ishlovini o'tkazishga to'g'ri keladi. Odatda bunday holatlarda yiringlash o'chog'i ochiladi, kontraktura kesilib, jarohatga drenaj qo'yiladi. Kasalxonaga kech keltirilgan bemorda ikkilamchi jarrohlik ishlovi son jihatidan birinchi jarrohlik muolajasi bo'lishi mumkin.
Yiringlagan jarohatlarni davolash jarohatda kechayotgan jarayon davrini hisobga olib amalga oshiriladi. Jarohat jarayonining birinchi davrida hamma mahalliy muolajalar yiringning tashqariga chiqishi va jarohatning yiring va nekrotik to'qimalardan tozalanishiga qaratilgan bo'lishi kerak. Jarohat jarayonning ikkinchi davrida granulyatsiya to'qimasi shikastlanishining oldini olish maqsadida antiseptik preparatlardan faqat malham dori (maz) qo'llanilishi kerak.
TERMIK SHIKASTLANISHLAR. KUYISHLAR
Yuqori harorat ta'sirida to'qimalarning shikastlanishi kuyish deb ataladi. Termik kuyishlar issiq suyuqliklar, bug', olov, qizdirilgan metallar ta'sirida kelib chiqishi mumkin. To'qimalar shikastlanishining og'irligi harorat darajasiga, ta'sirning davomiyligiga va shikastlanish maydonining katta-kichikligiga bog'liq bo'ladi.
Termik shikastlanishlar shartli ravishda yengil va og'ir ku- yishlarga bo'linadi. Tana yuzasining 10 % dan kam bo'lmagan qismini egallagan kuyishlar og'ir kuyishlarga kiradi. Yosh bolalar va qariyalarning kuyishi, ayniqsa xavfli bo'ladi.
To'qimalarning qaysi qavati shikastlanishiga qarab, kuyishlar 1, 2, 3 «a» va 3 «b», 4-darajalarga bo'linadi.
1- darajali kuyishda faqat terining tashqi-epiteliy qavati zararlanib, uni aniqlash qiyinchilik tug'dirmaydi. Bemorda qizarish, shish, kuygan joyda esa qavarish va mahalliy qizarish kuzatiladi.
2- darajali kuyish terining ancha intensiv qizarishi va epiteliyning uncha katta bo'lmagan ichida och-sariq rangli suyuqlik to'lgan pufakchalar hosil bo'lishi bilan tavsiflanadi.
3«a» darajadagi kuyishda terining eng chuqur - o'suvchi qavatidan tashqari, hamma qavatlari nekrozga chalinib o'ladi, tarang pufakchalar hosil bo'lib, ular to'q-sariq rangli shilimshiq bilan to'ladi. Ko'plab pufakchalar yorilgan bo'lib, ular asosida spirt va nina ta'siriga sezuvchanlik pasaygan bo'ladi.
3«b» darajadagi kuyishda chuqur nekroz yuzaga kelib, bunda terining hamma qavatlari shikastlanadi. Pufakchalar qon aralash suyuqlik bilan to'lgan, yorilgan pufakchalarning asoslari xira, quruq ko'pincha marmar rangida bo'lib, spirt va nina ta'sirida og'riqni sezmaydi.
4-darajadagi kuyishda nafaqat teri, balki uning ostidagi to'qimalar - pay va mushaklarning ham shikastlanishi kuzatiladi. Kuygan yuzada jigarrang qattiq qobiq (qasmoqli, qoraqo'tirli) hosil bo'lib, har xil ta'sirlovchilarni sezmaydi. Shikastlanishning chuqurligini faqat bir necha kundan keyingina, bemor davolash muassasasida bo'lgan vaqtda aniqlanishi mumkin.
Kuygan yuzaning katta-kichikligi kuyishning birinchi soatlarida asosiy ahamiyat kasb etib, u bemorning umumiy holatini aniqlab beradi. Shuning uchun ham, taxminan bo'lsa-da, birinchi yordam ko'rsatish vaqtida uni aniqlash kerak. Odam tanasining umumiy maydoni, bo'yining uzunligi bo'yicha hisoblanadi. Qaddi-qomati va oriq-semizligi hisobga olinmaydi.
Kuyish maydonini hisoblash uchun, avvalo, shikastlanuvchining tana maydoni aniqlanadi, ya'ni bo'yining uzunligiga (sm da) ikkita nol qo'shiladi. Masalan: 170 sm bo'yga ega bo'lgan kishining tana yuzasi 17000 kv sm, 182 sm bo'yga ega kishining tana yuzasi 18200 kv sm teng.
Kuygan yuzaning protsentlardagi miqdorini tezroq aniqlash uchun «kaft» qoidasidan foydalanish mumkin. Kuygan yuza proyeksiyasiga nechta kaft joylashishiga qarab, bemorning shuncha foiz teri yuzasi kuygan hisoblanadi. Bunda bir «kaft» yuzasi tananing 1,2 % ni tashkil qilishidan kelib chiqiladi. Hisobning tez va oson bo'lishi uchun foizning o'ndan bir qismlarini e'tiborga olmasa ham bo'ladi. Masalan: kuygan joy o'nta kaft yuzasiga to'g'ri kelsa, demak tananing kuygan yuzasi 10-12 % ni tashkil etadi.
Agar tananing ma'lum qismlarida to'liq kuyish kuzatilsa, «To'qqizlik qoidasi» yoki Tenison-Ruslak usulini qo'llash mumkin. Bunda bosh va bo'yin, har ikkala qo'l alohida tana yuzasining 9 % ni tashkil etadi, tananing oldingi, orqa yuzalari, har bir oyoq alohida - 18 %, chot orasi va uning organlari - 1 % ni tashkil etishi ko'rsatilgan. Masalan: agar bir qo'l va tananing oldingi qismi to'liq kuygan bo'lsa, unda kuyish 9 %+18 %=27 % bo'ladi. Agar kuyishning umumiy yuzasi 10 % dan ko'p bo'lsa, bemorda kuyish kasalligi rivojlanishi mumkin.
Kuyish kasalligi klinik sindrom bo'lib, og'ir kuyish natijasida yuzaga keladi.
Kuyish kasalligining quyidagi davrlari farqlanadi:
1) kuyish shoki keng va chuqur kuyish natijasida (agar 2-darajali kuyish bo'lsa, 20 % va undan ko'p yuza, 3-darajali kuyishda 10 % va undan ko'p yuza egallangan bo'ladi) yuzaga keladi. Kuyish shoki shikastlangan to'qimalardan organizmning juda kuchli ta'sirlovchiga javob reaksiyasi sifatida yuzaga keladi. Ko'p hollarda u birinchi ikki sutka davomida kuzatiladi va davrlar bilan kechadi. Kuyishdagi shokning erektil va torpid davrlari kuzatiladi. Travmatik shok simptomlaridan tashqari, qu- yidagilar ham ahamiyatlidir: plazma yo'qotish, gipoproteinemiya, qonning quyuqlashuvi, qon aylanishidagi umumiy qon miqdorining kamayishi, ba'zan anuriya holatigacha olib boruvchi oliguriya;
2) kuyishning o'tkir toksemiyasi. Kuyish kasalligining uchinchi kunidan boshlab uning klinikasida intoksikatsiya sindromlari ustunlik qila boshlaydi, bu kuyish toksemiyasi bo'lib, u kuygan to'qimalardagi toksik mahsulotlarning qonga so'rilishi natijasida yuzaga keladi. Uning o'ziga xos belgilari - tana haroratining keskin ravishda 38-41 darajagacha ko'tarilishi, taxikardiya - yurak urishi 1 daqiqada 110-130 tagacha, polidipsiya, ishtahaning pasayishi, asabiylashish (talvasagacha tushish, bezovtalanish, uyquning buzilishi), ko'ngil aynishi va qusish kuzatiladi.
Kuyish kasalligining og'ir holatlarida 12-15 kundan boshlab uning 3 davri rivojlana boshlaydi;
3) septikotoksemiya. Kuygan jarohatlarda yiringlash rivojlana borishi natijasida bemorda bakteremiya va septitsemiya simtomlari paydo bo'la boshlaydi. Yuqori harorat, og'ir umumiy holat, har xil asoratlar ko'pincha zotiljam (pnevmoniya) rivojlanadi;
4) kuyishdan holsizlanish. Uzoq muddatli intoksikatsiya, bakteremiya va septitsemiya natijasida kuyishdan holsizlanish davri boshlanadi. Klinikasi: granulyatsiyalar rangsizlanib qoladi, keyinchalik ularda nekroz kelib chiqadi, jarohatlar chuqurlashib boradi, bitgan jarohatlar esa yana ochilib ketadi. Nekrozlangan to'qimalar chirib parchalana boshlaydi. Bemorning umumiy holati keskin yomonlashadi. Agar intensiv terapiya vositalari qo'llanilmasa bemor, o'lib qolishi ham mumkin.
Rekonvalessensiya davri - sog'ayish davri. Belgilari: kuyish jarohatlari nekrotik to'qimalardan to'liq tozalanadi, chandiqlanadi, bemor o'zini ancha yaxshi seza boshlaydi. Kasallikning bu davri 3 oydan 5 oygacha davom etishi mumkin.
Birinchi yordam
Kuyishda ko'rsatiladigan yordam juda tez amalga oshirilishi kerak. Eng avval tezlik bilan olovni o'chirish, shikastlangan kishining yonayotgan kiyimlarini yirtib olib tashlash, uning ustiga nimanidir yopish, choyshab, jun ro'mol, plash yordamida havo kirmaydigan qilib olovni o'chirish, keyin tutayotgan narsalarni olib tashlash kerak. Shikastlangan odam zambilg'altakka yoki shitga yotqiziladi. Agar teriga kuygan kiyim qoldiqlari yopishib qolgan bo'lsa, ularni teridan ko'chirib olish aslo mumkin emas. Jarohatlarni steril bint bilan bog'lash (individual bog'lash paketchasi), agar u qo'l ostida bo'lmasa, qalinroq matoni dazmollab ishlatish mumkin. Tananing ko'p qismi kuyganda shikastlangan kishini steril choyshabga o'rab qo'yish qulayroq.
Agar yong'in binoda sodir bo'lsa, tezlik bilan hamma zarar ko'rgan kishilarni toza havoga olib chiqish kerak. Og'iz va burun bo'shliqlari kul va qurum bilan zararlangan bo'lsa, ularni tezlikda barmoqqa ho'l latta o'rab tozalash lozim. Agar bemor hushini yo'qotgan bo'lsa, tili bilan tiqilib qolmasligi chora-tadbirlari qo'llanilishi kerak. Buning uchun uning pastki jag'ini oldinga tortib, barmoqlar bilan tilini tortib chiqarish va uni ilgak tugma bilan iyak terisiga mahkamlab qo'yish lozim. Bu manipulatsiyadan qo'rqish kerak emas, chunki teri va tildagi jarohatlar tezda bitib ketadi, agar bemor o'z tili bilan tiqilib qolsa, uning asoratlari juda og'ir bo'lishi, hatto asfiksiya natijasida o'limga olib kelishi mumkin.
Agar kuygan kishida qorin bo'shlig'i organlarining jarohatlari bo'lmasa, u hushini yuqotmagan bo'lsa, ko'p suyuqliq ichish tavsiya qilinadi. Keyin uning vena tomiriga 1 %o li 2 ml promedol, 50 %o li 2 ml analgin, 2 ml droperidol, 1 % li 1 ml dimedrol, agar bu dori-darmonlar bo'lmasa, bemorga 2 ta analgin yoki aspirin tabletkasidan, bitta dimedrol tabletkasidan, 20 tomchi korvalolni 20 ml suvga tomizib ichirish (yoki valokardin, kardiamin, valerianka, volidol tabletkasini til ostiga qo'yish) kerak. Bu dori-darmonlar og'riqni susaytirib, yurak faoliyatini qo'llab- quvvatlab turadi.
Agar sharoit mavjud bo'lib, kuyish unchalik katta bo'lmasa, kuygan joyni suv o'tkazgichning sovuq suvida bosimli oqim ostida 15 minut davomida yuvib turish kerak. Bu og'riqni qoldiruvchi ta'sir ko'rsatadi va ayni vaqtda shokning oldini oladi. Keyin kuygan jarohatlar sterillangan salfetkalar yordamida quritilgach, kuygan yuzaga quruq aseptik bog'lam qo'yiladi. Birinchi yordam ko'rsatishda malham dorilar bilan bog'lash qo'llanilmaydi.
Shundan keyin bemorni tezlikda kuyganlar bo'limiga yoki tez jarrohlik yordami bo'limiga olib borish kerak.
Kimyoviy kuyishlar ko'pincha kislota va ishqorlarning to'- yingan eritmalari ta'sirida kelib chiqadi. Kimyoviy kuyishlarda ham xuddi termik kuyishlardagi kabi, kuyishning og'irligi uning chuqurligiga va qancha yuzani egallashiga qarab, shuningdek ta'sir etuvchi kislota yoki ishqorning konsentratsiyasiga qarab baholanadi. Ba'zi kislotalarning teriga ta'sir etishida, teri yuzasida o'ziga xos rangdagi jarohat yoki qasmoq (qoraqo'tir) hosil bo'ladi: sulfat kislotasidan hosil bo'lgan kimyoviy ku- yishda ular to'q jigarrangda, xlorid kislotasi ta'sirida kulrang-oqish, nitrat kislotasi ta'sirida esa och jigarrangda bo'ladi. Kislotalarning to'yingan eritmalari koagulyatsion nekroz (qattiq, quruq qasmoq) chaqiradi, to'yingan ishqor eritmalari esa kollikvatsion nekroz (yumshoq, namlangan, chuqur qasmoq) chaqiradi. Ba'zan jarohatlardan kimyoviy birikmaning hidi anqib turadi.
Bunday kuyishlarda kechiktirib bo'lmaydigan yordam kuyishni chaqirgan agentni neytrallashdan iborat. Buning uchun kislotalar bilan kuyganda kuchsiz ishqor eritmalari (natriyli bikarbonatning 2 % eritmasi, sut), ishqorlar bilan kuyganda esa kuchsiz kislota eritmalari (1 % sirka yoki 2 % li bor kislotasi)dan foydalaniladi. Bunday vositalar bo'lmagan taqdirda, kimyoviy agentni zararlangan maydondan suvning oqimi bilan yuvib ketkazish mumkin. Shundan keyin aseptik bog'lam qo'yilib, og'riqsizlantiruvchi vositalar qo'llanilgach, bemor navbatchi jarrohlik statsionariga olib boriladi.
Singuvchi radiatsiyadan kuyish kombinatsiyalangan (birgalikdagi) shikastlanishlar sirasiga kirib, ommaviy xususiyatga ega bo'ladi va atom qurolining qo'llanilishi (atom bombasining portlashi natijasi)da ro'y beradi. Singuvchi radiatsiya bilan shikastlanishda kuyishning kechishi va oqibati keskin yomonlashadi.
Atom portlashi vaqtidagi issiqdan shikastlanishlar ham birlamchi kuchli nur tarqalishidan, shuningdek ikkilamchi ta'siridan - ro'y beradigan yong'inlardan kelib chiqishi mumkin. Birinchi holatda infraqizil nurlar muhim o'rin tutadi. Bu nurlar olovli sharda yuzaga kelib, tananing himoyalanmagan va portlash tomonga qarab turgan qismlarida (yuzning bir tomoni, bo'yinning bir tomoni, qo'lning kiyim bilan himoyalanmagan qismlarida) kuyish chaqiradi. Shuni yodda tutish kerakki, oq kiyim bunday kuyishlardan yaxshi himoya qiladi, chunki oq kiyim portlash vaqtidagi o'zidan nur tarqalishini yaxshi qaytaradi. Birlamchi nur tarqalishining davomiyligi sekundning qismlarini tashkil etadi. Shuning uchun ham ko'pincha bu kuyishlar chuqur bo'lmaydi.
Nurlanish kasalligidagi kuyish jarayonining kechishi amalda oddiy termik kuyishlardan farq qilmaydi. Lekin nurdan kuyishda asoratlar (yiringlash, sepsis, saramasli yallig'lanishlar) ko'proq kuzatilib, shikastlanish joyi keyinchalik rangsiz, po'st tashlaydigan, atroflari kuchli bo'yalgan (pigmentlangan) bo'ladi, kandiloma paydo bo'lishi, giperkeratoz, xavfli o'smalar kelib chiqishi mumkin.
Birinchi yordam ko'rsatish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshirilishi kerak:
1) yonayotgan kiyimlarni o'chirish;
2) qon oqishini vaqtincha to'xtatish;
3) kuygan joyga birlamchi steril bog'lam qo'yish;
4) shpris-tyubik yordamida maxsus antidot vositalarini yuborish;
5) sinishlar bo'lsa, singan qo'l yoki oyoq immobilizatsiyalanadi;
6) shikastlangan kishiga protivogaz kiydiriladi;
7) agar qorin a'zolari jarohatlanmagan bo'lsa, 50 ml suv ichiriladi;
8) shikastlangan kishi davolash muassasasiga olib boriladi.
SOVUQ OLISHI VA MUZLASH
Umumiy sovqotish (muzlash) kam uchraydi. Bu narsa uzoq muddat sovuq suvda qolib ketish, qish vaqtida jarohat olib, harakat qobiliyatini yo'qotish, mast holda qorda uxlab qolish natijasida uchraydi. Umumiy sovqotish natijasida madorsizlanish, titrash, uyqu bosishi, bosh og'rishi, so'lak oqishi, terlash kuzatiladi. Tana haroratining 24 darajadan pasayishi o'limga olib keladi.
Tananing umumiy sovqotishida uchta bosqich bir-biridan farq qiladi.
1. Adinamik: tana harorati 33-32 0C gacha pasaygan, puls va hushi saqlangan, uyqu bosishi kuzatiladi, bemor madori yo'qligi va boshi aylanishidan shikoyat qiladi, fikrlashi sekinlashgan va sust bo'ladi.
2. Stupor holati: tana harorati 30-27 0C gacha pasaygan, puls va nafaslar soni kamayadi, hushi susayadi, nutq buziladi, asosiy hayot funksiyalari tobora pasayib boradi.
3. Akashaklik: tana harorati 27-25 0C gacha pasayadi, teri qoplamasi rangsizlanadi, soviydi, ozroq ko'karadi, muskullar qisqaradi, oyoq-qo'llar bukiladi, tanaga yopishgan va kuchli tortilgan bo'ladi, puls kamaygan, nafas olish yuzaki, kuchsizlanadi, qorachiq torayadi, yorug'likka sezuvchanligi yomonlashadi.
Sovuq urishi o'tkir va surunkali, umumiy va mahalliy bo'lishi mumkin. Namli muhitda oyoq-qo'llarning o'tkir sovuq urishida (suvda) harorat 0 dan +15 0C gacha bo'lsa, teri rangsizlanib, biroz shishadi, suyuqliq bilan to'lgan pufakchalar paydo bo'ladi, teri qoplamlari tarangligini yo'qotadi, titroq kuzatiladi. Surunkali sovuq urishida, kuzatilayotgan bemorning qo'l va oyoqlari tez-tez va uzoq muddat davomida nam va sovuq muhitda bo'lsa, panja va tovonlarning sovuqni sezuvchanligining ortishi, ularning shishishi, terlashi, ularda og'riq paydo bo'lishi, uvishish, barmoqlarning qizib ketgandek tuyulishi va ularning to'lishishi, terining quruqlashashi, qattiqlashishi, bo'g'imlarning yo'g'onlashishi kuzatiladi.
Muzlashda ko'rsatiladigan kechiktirib bo'lmaydigan yordamlar
Jabrlangan kishini tezlikda issiq, yopiq binoga olib kirish (masalan, avtomobil saloniga), uning muzlab qolgan kiyimlarini yechish, issiq odeyal bilan yopish; venasiga 45 0C gacha isitilgan 5 % li 500 ml glukoza eritmasini 8 birlik insulin bilan yuborish lozim. Ho'llangan kislorod bilan nafas oldirish, 0,05 % li 0,5 ml strofantin, kardiamin inyeksiya qilish kerak. Iloji boricha, tezroq bemorni jarrohlik statsionariga evakuatsiya qilish kerak.
Organizmning kuchli sovqotishidan ba'zan qon aylanishining tiklan- maydigan buzilishlari (uzoq muddatli spazm va qon tomirlarining berkilib qolishi), modda almashinishlarining buzilishlari (to'qimalar oziqlanishining buzilishlari va natijada ularning jonsizlanishi) yuzaga keladi. To'qimalar jonsizlanishining chuqurligi va ko'lami sovuq ta'sirining davomiyligiga, darajasiga va boshqa noqulay omillarga bog'liq (shamol, namlik, yupun yurish, och qolish, alkogolli zaharlanish va bosh- qalar) bo'ladi.
Qaytmas jarayonlarning asosiy sababi keng tarqalgan va tobora zo'rayib boradigan qon tomirlar trombozi (tiqilib qolishi) hisoblanadi. Omillarning sovuq oldirish ta'siriga to'qimalar reaksiyasining ikki: 1) yashirin va 2) reaktiv yoki ifodalangan jarayonlar davri kiradi.
Birinchi soatlarda to'qimalar shikastlanishining qanday darajada chuqur va qancha maydonga tarqalganligining haqiqiy holatini aniqlash imkoniyati yo'q. Ular faqat reaktiv davrda aniqlanadi. Shuning uchun ham sovuq urishining qanday darajada ekanligiga to'g'ri tashxis qo'yish qiyin.
Sovuq urishining 4 ta darajasi farqlanadi.
1- darajadagi sovuq urishi sovuqning qisqa muddatli ta'siri natijasida yuzaga keladi. Bemorning umumiy holati qoniqarli. Teri och-qizil rangda yoki ko'kargan, yuzasi to'rlanmagan, qo'l-oyoqlar muzdek, periferik qon tomirlardagi puls ancha susaygan, shikastlangan, to'qimalar shishgan bo'ladi.
2- daraja bilan shikastlangan teri yuzasida har xil kattalikdagi tiniq yoki qon aralash suyuqliq bilan to'lgan pufakchalar hosil bo'lib, bu sohalarda puls aniqlanmaydi, shikastlangan kishi kuchli og'riq sezadi.
3- darajada terining hamma qavatlari jonsizlanib, pufakchalar to'q qizil suyuqlik bilan to'lgan, periferik qon tomirlarda puls yo'q, kuchli og'riq, bemorning umumiy holati og'ir bo'ladi.
4- darajada teri, teri osti va suyak to'qimalari jonsizlangan, puls yo'q, bemorning umumiy holati juda og'ir kechadi.
Sovuq urishidagi kechiktirib bo'lmaydigan
yordamlar
Issiq xonada tananing sovuq urgan qismlarini isitishga qaratilgan tezkor chora-tadbirlar o'tkazish - toza qo'l bilan tashqaridan markazga qarab uqalash, spirt, odekolon, vazelin yoki har qanday antiseptik moy («Detskiy», «Cheburashka», «Jenshen» va boshqalar) bilan ishlov berish, keyin aseptik bog'lam qo'yish lozim. 3 va 4-darajali sovuq urishlarida shi- kastlangan qo'l va oyoqlar harakatsiz holatga keltirilishi kerak.
Uqalashda qor yoki muzdan foydalanishga yo'l qo'yib bo'lmaydi. Be- morga issiq choy, kofe, sut, 20 tomchi karvolol ichiriladi. Imkoniyat boricha tezroq jarrohliq statsionariga olib boriladi.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:52 | Изох # 9 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| ...
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:52 | Изох # 10 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| ELEKTR TOKIDAN SHIKASTLANISH
Bunday shikastlanishlar texnik yoki atmosfera elektr quvvati ta'sirida yuzaga keladi. Elektr asboblaridan texnikada va uy xo'jaligida uquvsizlik bilan foydalanish, shuningdek bu asboblarning nosozligi elektrdan jarohatlanish (elektrotravma)ga olib keladi.
Elektr quvvatidan shikastlanishlar: termik; elektrolitik; organizmga mexanik ta'sirlarga bo'linadi.
Elektr quvvatining ta'siri uning kuchi 3-5 mA ga teng bo'lganda sezila boshlanadi, 20-25 mA kuchga ega elektr quvvati mushaklarning beixtiyor qisqarishiga sababchi bo'ladi. Elektrotravmalarning sababi va ba'zan bu faktni aniqlash juda qiyin kechadi. Bundan tashqari, elektrotravmani boshqa shikastlanishlar (kontaktli termik kuyish, elektrotravmadan keyin balandlikdan yiqilib shikastlanishlar) bilan oson adashtirish mumkin.
Elektrotravmalar terining namligi yuqori bo'ladigan bahor, yoz va kuz oylarida ko'proq kuzatiladi. Xavfli, o'limga olib keladigan elektrotravmalar 127-220 V li elektr toki ta'sirida yuzaga kelishi mumkin. Quvvati 10000 V dan yuqori bo'lgan elektr toki bilan shikastlanishlarda o'lim keng ko'lamdagi kuyish natijasida yuzaga keladi.
Past kuchlanishli toklarni ham organizm uchun umuman zararsiz deb bo'lmaydi. Shu narsa aniqlanganki, bir xil kuchlanishdagi o'zgaruvchan tok o'zgarmas tokka nisbatan xavfliroq. Yuqori kuchlanishli toklar bilan shikastlanganda ko'plab elektr ta'siridagi kuyishlar kuzatiladi. Tok kuchi uning kuchlanishiga to'g'ri va teri hamda predmetlar qarshiligiga teskari proporsional bo'lib, ko'p jihatdan shikastlanuvchini yerdan ajratib turgan predmet qarshiligiga bog'liq. Organizmning elektrga qarshiligi terining qarshiligiga bog'liq. Teri qancha yumshoq va namligi yuqori bo'lsa, uning qarshiligi shuncha kam bo'ladi.
Elektr tokining tanaga kiradigan va chiqadigan yo'li «tok halqasi» deb ataladi.
Pastki, yuqorigi va to'liq halqalar tafovutlanadi.
Pastki halqa - oyoqdan-oyoqqa xavfi kam. Yuqori halqa - qo'ldan- qo'lga xavfi yuqoriroq va to'liq halqa - bunda tok nafaqat oyoq- qo'llardan, balki yurakdan ham o'tadi.
Tokning kirish va chiqish joylarida elektr kuyishlar hosil bo'ladi, ularga xos o'zgarishlar «tok belgisi» deb ataladi. Ular terining yumaloq, ellipssimon yoki chiziqchali quruq jonsizlanishi shaklida bo'lib, kulrang, och sariq yoki sut rangida, uning markazi to'qroq, chetlari ko'tarilgan ochroq rangda bo'ladi. «Tok belgisi» atrofidagi sochlar kuymagan, shtoporsimon buralgan bo'ladi. Ko'pincha, «tok belgisi» uning kirish joyida ko'proq shakllanadi, chiqish joyida u metall bilan kontaktda bo'lganda hosil bo'ladi. «Tok belgilari» elektr tokining yo'lida terining burishgan va bukiladigan joylarida ham hosil bo'ladi.
Elektrotravmaning 4 ta darajasi farqlanadi.
1- daraja - shikastlangan kishida muskullarning beixtiyor titrab- qaqshashi kuzatilib, hushi o'zida bo'ladi.
2- daraja - muskullarning beixtiyor titrab qaqshashi bilan birga, bemor hushini yo'qotadi.
3- daraja - hush yo'qotish bilan birga, yurak va nafas olish funksiyalarining buzilishi ham kuzatiladi.
4- daraja - bemor klinik o'lim holatida bo'ladi.
Elektr toki bilan shikastlanganda, uning klinik ko'rinishi umumiy va mahalliy belgilardan tashkil topadi.
Umumiy simptomatika subyektiv belgilari - sekin turtki, achitib og'rish, mushaklarning beixtiyor qisqarishlari, qaltiroq tutishi; o'yektiv belgilari: teri qoplamalarining oqarishi, ba'zan ko'karish, so'lak ajralishining ko'payishi, qusish, yurak sohasidagi og'riqdan iborat. Elektr tokining bilvosita ta'siri yo'qotilgandan keyin shikastlangan kishi o'zini xuddi qattiq kaltaklangandek, charchoq, butun gavdasida og'irlik sezadi. Ba'zan juda loqayd, parishonxotir, ba'zan esa juda hayajonlangan holatda bo'ladi. Ularda puls tezlashib, beixtiyor siydik ajralishi kuzatilishi mumkin. Elektrotravma yuqoridan yiqilishi bilan davom etsa, suyaklarning turlicha sinishlari va bo'g'imlarning chiqishlari kuzatilishi mumkin.
Mahalliy shikastlanish ko'zga ko'rinib turadigan kuyish bilan ifodalanadi. Odatda bu kuyishlar ikkinchi darajali bo'lib, ular termik kuyishlardan pufakchalar va qizarishning yo'qligi, aksincha, sariq- jigarrang dog'lar hosil bo'lishi va bu joyning og'riqni sezmasligi bilan farq qiladi; ba'zan kuygan joydan qon oqib turishi mumkin.
Kuyish maydoni katta bo'lgan elektrotravmalarda ichki organlarning shikastlanishlari ancha kamroq bo'ladi. Chunki kuyib ko'mirga aylangan to'qimalar tokning ichki organlarga tarqalishiga to'siq bo'ladi. Kuyish maydoni kichik elektrtravmalar, tok ta'siridan keyin juda tez vaqt ichida aniq chegara hosil qilib, o'lgan kulrang to'qima atrofida tiniq aylana hosil qiladi. Kuygan joy atrofidagi to'qimalarda shish juda tez rivojlanadi.
Elektrtravmada birinchi yordam
Shikastlangan kishini juda tezlik bilan elektr toki manbaidan ajratish zarur. Bu ishni juda ehtiyotkorlik bilan, texnika xavfsizligiga amal qilgan holda bajarish zarur. Agar imkoniyati bo'lsa, tokni tezda maxsus o'chirish pultidan yoki tok o'chirgichdan uzish kerak. Agar ular nosoz bo'lsa, maxsus o'tkir jag'li ombirlar bilan (izolatsiyalovchi rezina naylar kiydiril- gan) elektr simini qirqib tashlash, bunda, albatta, har bir sim alohida qirqilishi, ya'ni qisqa tutashuv kelib chiqishiga yo'l qo'ymaslik kerak.
Shikastlangan kishini tok ta'siridan ozod qilmay turib, tanasining ochiq qismlarini ushlash mumkin emas. Agar bemorda klinik o'lim yuz bersa, tezlik bilan va uzluksiz, shuningdek, transportirovka vaqtida ham, sun'iy nafas berishni (og'izdan- og'izga yoki og'izdan-burunga) va yurakni bilvosita massaj qilishni amalga oshirish kerak. Voqea sodir bo'lgan joyda kuygan terini odekolon bilan artish, steril bog'lam qo'yish, transport shinalarini qo'llash kerak. Elektrtravma olgan kishilar, ularning holati qanday bo'lishidan qat'i nazar, kasalxonaga yotqizilishi shart.
ATMOSFERA TOKIDAN SHIKASTLANISH
Ko'pincha chaqmoq chaqishlari va momoqaldiroqlar vaqtida elektr zaradlarining atmosferada to'planishidan shikastlanishlar yuzaga keladi. Bunday hollarda chaqmoqning yerga yo'li ochiq joyda turgan, masalan, ochiq daladagi yolg'iz daraxt, o'rmondagi eng baland daraxt yoki eng yuqori metall konstruksiya orqali o'tishi mumkin. Shuning uchun ham chaqmoq chaqishi vaqtida bunday joylarda (daraxt ostida, metall konstruksiyali simyog'ochlar va shu kabilar yonida) bo'lish xavfsiz emas. Binolar ichida chaqmoqning shikastlovchi ta'siridan saqlanish uchun derazalarni yopish, hamma elektr asboblarini, shu jumladan radio va tele- vizorlarni o'chirib, antennalarini uzish kerak. Chaqmoq bilan shikast- langanda, kishining tanasida daraxtsimon ko'kish rangdagi rasm paydo bo'ladi. Bunday vaqtlarda «chaqmoq o'z shaklini qoldirdi» deyish odat bo'lgan. Aslida esa bu narsa teri ostidagi qon tomirlarining falajlanishi natijasida kelib chiqadi.
Birinchi yordam: bunday hollarda tezlik bilan va uzluksiz tiriltirish chora-tadbirlarini boshlash kerak (sun'iy nafas oldirish, yurakni bilvosita massaj qilish). Bu chora-tadbirlar shikastlangan kishini saqlab qolishning birdan-bir yo'lidir.
TAYANCH-HARAKAT A'ZOLARINING SHIKASTLANISHLARI
Bosh suyagi qoplamalarining yopiq va ochiq shikastlanishlari. Bosh suyagining yopiq shikastlanishlarida yumshoq to'qimalarning anatomik butunligi buzilmaydi. Bunday yopiq shikastlanishlar bevosita tashqi ta'sir kuchining tez va qisqa muddatli ta'sir etishi natijasida yuzaga keladi.
Lat yeyishdagi shikastlanish darajasi shikastlovchi agentning o'lchamlari va massasiga, urilish kuchiga, ta'sirining davomiyligiga, shuningdek ko'pincha jabrlanuvchining holatiga bog'liq bo'ladi. Bunda ko'p hollarda, mayda qon tomirlari shikastlanadi.
Yumshoq to'qimalar, shu jumladan bosh suyagi qoplamalari lat yeganda, ularning klinik ko'rinishlarida jarohatlovchi agent ta'sir etgan joyda og'riq, qontalash bo'lishi yoki qon to'planishi (gematoma) kuzatiladi.
Bosh suyagi qoplamalarining ochiq shikastlanishlarida terining butunligi buziladi va jarohatlar paydo bo'ladi.
BOSH SUYAGINING SHIKASTLANISHLARI
Bosh suyagi gumbazi va asosining sinishi. Bosh suyagi kallaning asosiy skeleti bo'lib, uning miya va yuz qismlari farqlanadi. Bir-biri bilan choklar orqali birlashgan bir nechta alohida suyakdan tashkil topgan bosh suyagi bo'shlig'ida bosh miya joylashgan. Bosh suyagi bo'shlig'ini chegaralab turuvchi suyaklar - ensa, 2 ta tepa, peshona, asos, 2 ta chakka, g'alvirsimon suyaklar.
Bosh va miya shikastlanishlarining quyidagi asosiy turlari tafovutlanadi:
1) bosh suyagi va bosh miyaning yopiq shikastlanishlari - bunda terining butunligi saqlanib (terida jarohatlar ham bo'lishi mumkin) suyaklarning shikastlanishi kuzatilmaydi;
2) ochiq shikastlanishlar ikki xil - miyaning qattiq pardasiga o'tmagan va miyaning qattiq pardasiga o'tib, uning butunligi buzilgan ko'rinishda bo'lishi mumkin.
Bosh suyagining sinishi unga bevosita urish yoki pastdan yuqoriga qattiq turtki bo'lganda, boshning qattiq jismlarning qirralariga urilishi, qattiq yuzalarga yiqilish oqibatida, turli transport halokatlarida kuzatilishi mumkin. Bosh suyagi qubbasi, asosi va chakka qismining sinishlari farqlanadi.
Bosh suyagi yuz qismining suyaklarida darz ketish va ezilish na- tijasidagi sinishlar kuzatiladi. Ezilish natijasidagi sinishlarda tashqi plastinka u yoki bu ko'lamda sinadi va ichkari tomonga qarab botiq hosil qiladi. Bosh suyagining darz ketishi bitta yoki bir nechta joyda bo'lishi mumkin.
Bosh suyagi gumbazi sinishi uning asosi sinishiga nisbatan ikki barobar ko'p kuzatiladi. Bosh suyagi asosining sinishi uning gumbazi sinishining davomi bo'lishi yoki bilvosita jarohatlanish ta'sirida (ko'pincha balandliklardan yiqilishda) suyakning eng yupqa va nozik joylarida (teshik va yoriqlar atrofida) yuzaga keladi. Bunday shikastlanishlar og'ir kechadi, chunki bunda doimo miya moddasi zararlanib qattiq miya pardasida defektlar yuzaga keladi, bosh miya nervlari jarohatlanadi.
Bosh miya qattiq pardasi butunligining buzilishi bilan kechadigan shikastlanishlarda qobiqosti muhiti va doimo patogen mikroflora bo'lgan boshqa bo'shliqlarda bog'lanish yuzaga kelib, kasallikning kechishi yanada og'irlashadi. Masalan, bosh suyagining old chuqurchasi singanda g'alvirsimon suyak teshikchalari orqali burun bo'shlig'i bilan bog'lanish yuzaga keladi; o'rta chuqurchada sinish bo'lganda darz ketish quloq pardasi bo'shlig'iga yoki ponasimon suyak bo'shlig'iga kirib borishi mumkin. Miyaning qattiq pardasi ostidagi sohaning burun bo'shliqlari bilan bog'lanib qolishi u yerga mikroblar kirib borishiga va bosh miya ichida infeksiyaning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi.
Bosh miya asosi sinishlarida quloqdan, burun va og'izdan qon kelishi, orqa miya suyuqligi oqishini ko'rish mumkin. Qonning yumshoq to'qimalar ostiga quyilishi natijasida ko'z atrofida («ko'zoynak simptomi»), chakka osti chuqurligida, quloq orqalarida qontalashlar yuzaga kelishi, bosh miya nervlari falaji va yarim falajlari kuzatilishi mumkin.
Bosh suyagi va bosh miyaning o'qotar qurollardan jarohatlanishi
Bosh suyagi va miyaning yaralanishi va shikastlanishining ikkita asosiy guruhi farqlanadi: a) alohida o'qotar quroldan yaralanish; b) birgalikdagi (kombinatsion) shikastlanish. O'qotar qurol-lardan yaralanish jarohatlovchi qurolning turiga qarab o'qdan va parchalanib zarar yetkazadigan (snaryad, mina, aviabomba parchalari va b.), jarohat yetkazish xususiyatiga qarab esa urinma, teshib o'tuvchi, ko'r va rikoshet (yo'nalishini o'zgartirib) tegadigan guruhlarga bo'linadi. Oxirgi holatda jarohatlovchi snaryad bosh suyagining chegaralangan qismida teshikli siniq hosil qilib, suyakdan sapchib, yara kanalidan kirgan teshikdan orqaga - yumshoq to'qimaga qaytadi yoki yana yangi hosil bo'lgan teshiqdan ketadi.
Metall parchasining urilish kuchi yetarli bo'lganda, u o'qqa nisbatan ancha qo'pol gidrodinamik ta'sir ko'rsatadi. Jarohatlovchi metall parchasi bosh suyagiga kirib borganda odatda tezda kinetik energiyasini yo'qotib, ko'p hollarda teshib o'tuvchi jarohat hosil qilmaydi. Metall parchasi bosh suyagining singan joyida suyak parchalari orasida to'xtab qoladi yoki miya to'qimasiga kirib boradi, ko'pincha uncha chuqur ketmaydi. Ba'zan sapchib qaytib chiqib ketadi. Bunday hollarda birinchi o'rinda miyaning jarohatlanishi turadi, ikkinchi o'rinda suyak parchalarining miya to'qimasiga metall parchasiga qaraganda ko'proq buzuvchi ta'siri kuzatiladi.
Maydalangan suyak parchalari, agar ularning oxirgi kinetik energiyasi katta bo'lmasa, ba'zan qattiq miya pardasida ushlanib qoladi, ba'zan miya to'qimasiga kirib borib, uning ezilgan qismida 2-4 sm chuqurlikda to'planib qoladi. Ba'zan suyak parchalari ancha chuqur kirib borib, miya qorinchalariga zarar yetkazishi mumkin.
Bosh suyagi ochiq jarohatlanishining ikki turi bor:
1) miyaning qattiq qobig'ini teshib o'tmagan - jarohat infeksiyasining miya suyuqligida va miya to'qimasida tarqalish imkoniyati juda kam;
2) miyaning qattiq qobig'ini teshib o'tadigan - qattiq parda defekti miya to'qimasida va orqa miya suyuqligida infeksiyaning tarqalishiga imkoniyat beradi.
Bosh suyagini teshib o'tmagan, qattiq miya pardasining butunligi saqlangan jarohatlanishlarda bosh miyaning jarohatga yaqin joylarida lat yeyish yuzaga keladi. Ba'zi hollarda lat yeyish jarohatdan uzoqroqda qarama-qarshi zarba ko'rinishida yuzaga keladi. Miya qobig'ining qon tomirlari jarohatlanganda, ba'zan subdural (qobiq ostiga) va epidural (qobiq ustiga) qon quyilishi kuzatiladi.
Teshib o'tuvchi jarohatlanishlarda qattiq miya pardasi butunligi buzilishi bilan birga, deyarli doimo lat yeyish va miya to'qimasining ezilishi kuzatiladi.
Bosh miyaning chayqalishi, lat yeyishi va ezilishi
Bosh miyaning chayqalishi diffuz shikastlanish simptomlari bilan tavsiflanadi. Bosh miya chayqalishini shartli ravishda 3 ta darajaga bo'lamiz: yengil, o'rtacha va og'ir. Bosh miya chayqalishining klinikasida hushdan ketish, bosh og'rig'i, bosh aylanishi, ko'ngil aynishi, shilliq qavatlar va terining rangsizlanishi, reflekslarning susayishi yoki umuman bo'lmasligi kuzatiladi. Ko'pincha xotira buzilib, jabrlanuvchi qanday holatda jarohat olganligini eslay olmaydi.
Miya chayqalishining yengil darajasida hushdan ketish bir necha sekunddan bir necha minutgacha davom etib, kuchsiz mushak gipo- toniyasini aniqlash mumkin. Puls sekinlashishi yoki tezlashishi mumkin.
Tez kunlar ichida bemorning holati normallashib, birinchi haftaning oxirida shikoyatlar asta-sekin yo'qoladi.
Miya chayqalishining o'rtacha darajasi klinikasi ancha aniq ifodalanadi. Hushdan ketish sanoqli sekundlardan bir necha minutgacha davom etsa-da, bir necha kungacha bemorning hushi noaniq holatda bo'ladi. U o'zi bilan nima hodisa yuz berganini, jarohatdan oldingi hodisalarni ham, jarohat olgan holatini ham eslay olmaydi (retrograd amneziya). Ko'rik vaqtida anizokoriya, nistagm, anizorefleksiya, yengil meningeal belgilar, terining rangsizlanishini aniqlash mumkin. Asta-sekin bemorning holati normallasha borib, 3-4 haftadan so'ng yaxshilanadi. Nistagm jarohatdan keyin ham bir necha oylargacha qolib ketadi.
Bosh miyaning og'ir darajada chayqalishi uzoq muddatli hushdan ketish bilan tavsiflanib, u bir necha soatdan bir necha kungacha davom etishi mumkin. Hayotiy zarur organlarning, jumladan yurak-tomir va nafas tizimi funksiyalari buziladi. Uzoq muddat - bir yil va undan ko'p vaqt mobaynida tahlil qilish va xotira sustligi, vaqtni bilish doirasining yetarli bo'lmasligi kuzatiladi. Vaqti-vaqti bilan psixomotor hayajonlanish, vazo- mator buzilishlar, ko'p terlash kuzatiladi.
Bosh miyaning lat yeyishi - miya chayqalishiga nisbatan ancha og'irroq darajadagi travmatik jarohatlanishi bo'lib, u ko'pincha o'tmas og'ir predmetlarning bosh miyaga kuchli zarbasidan kelib chiqadi va miya to'qimasida qon quyilishining mikroskopik aniq ifodalangan shikastlanishlarning klinik belgilari bilan kechadi.
Nevrologik ahvoli asosida o'choqning joylashishini hisobga olib, miya lat yeyishining uchta darajasi farqlanadi: yengil, o'rtacha va og'ir. Lat yeyish o'chog'i shikastlovchi kuch tushgan joyda, va aksincha, undan yiroqroq joylarda bo'lishi mumkin. Miya o'zagi va qorinchalariga yaqin joylashgan kontuzion va gemorragik o'choqlar boshqalariga nisbatan ancha xavfli.
Miya lat yeyishining klinik ko'rinishlari birdaniga kelib chiqadigan turli simptomlar bilan tavsiflanadi. Bunday o'choqli simptomlar falajlik, yarim falajlik, ko'rish kengligining o'zgarishlari, patologik reflekslar ko'rinishida namoyon bo'ladi. Miya lat yeyishining avvalida qisqa muddatli hushdan ketish kuzatiladi.
Miya lat yeyishining yengil darajasida hushdan ketish bo'lmasligi yoki u 10-15 minut davom etishi mumkin. Bemor tezda hushiga qaytadi, lekin yengil parez, assimetriya kabi o'choqli belgilar qoladi.
Miya lat yeyishining o'rtacha darajasida uzoq muddatli hushni yo'qotish (7 dan 16 sutkagacha) - koma rivojlanishi, nafas olishning buzilishi, yurak-tomir faoliyatida buzilishlar va boshqa simptomlar rivojlanishi kuzatiladi. Bemorning hushiga kelishi sekin (soatlar, sutkalar) kechib, uzoq vaqtgacha xotirasi xiraligicha qoladi. Hushi o'ziga kelgach esa bemor uzoq vaqtgacha lanj, uyquchan bo'lib, ularda atrofdagilarga qiziqish susaygan bo'ladi. Retrograd amneziya ko'rinishidagi xotiradagi buzilishlar ham miyaning lat yeyishiga xos.
Miya lat yeyishining og'ir darajasi ko'pincha antegrad amneziya bilan tavsiflanib, jarohatdan keyingi hodisalarni ham xotirasida saqlay olmaydi, nafas organlari va yurak-tomir tizimida funksiyalarning buzilishi aniq ifodalangan bo'ladi. Miya shikastlanishi qanchalik ifodalangan bo'lsa, bu funksiyalar buzilishi ham shunga mos bo'ladi. Nafas olish soni keskin qis- qarib, nafas olish harakatlari ko'krak qafasida va diafragmada arang seziladi, gipoksiya va sianoz rivojlangan bo'ladi. Uzoq vaqt davomida qusish saqlanib turadi. Tana harorati ko'tariladi. O'choqli simptomlar periferik belgilar ko'rinishida miyaning zararlanish o'chog'i joylashishiga qarab ifodalanadi.
Bosh miyaning ezilishi ko'pincha bosh suyagi ichida qon quyilishi natijasida, miya shishishi yoki miyada juda tez o'suvchi o'smalar paydo bo'lishidan yuzaga keladi.
Bosh suyagi ichiga qon to'planishi ko'pincha tezda o'zini namoyon qilmaydi, bunga sabab ba'zi bir kompensator mexanizmlarning mavjudligidir. Masalan, orqa miya suyuqligining bosh suyagi bo'sh- lig'idan subaraxnoidal bo'shliqqa o'tishi natijasida bemorning umumiy holati bir qadar yaxshilanadi va «porloq oraliq» deb nomlangan holat yuzaga keladi. Miya ezilishining tobora ortib borishiga xos belgilardan biri - bosh og'rig'ining kuchayishi, qayta qusishlar, hayajonlanish, ba'zan mushaklarning g'ayriixtiyoriy qisqarishlari, hushni yo'qotishga o'tib ke- tadigan uyquga moyillik kuzatiladi.
Kasalxonaga yotqizilgunga qadar ko'rsatiladigan yordam
Bosh miyasi shikastlangan bemorning taqdiri ko'p jihatdan kasalxonaga yotqizilgunga qadar ko'rsatiladigan yordamning sifatiga va maxsus davolash kasalxonalariga tezda yetkazib borilishiga, yuqori malakali tibbiy yordamning o'z vaqtida ko'rsatilishiga bog'liq. Bunday shikastlanishlardagi davolashning achinarli natijalari, ayniqsa uyg'unlashgan shikastlanishlarda ko'pincha jarohatning darajasi va og'irligiga emas, balki kasalxonaga kelgunga qadar birinchi tibbiy yordamning ko'rsatilganligi yoki uning yetarli darajada amalga oshirma- ganlik natijasida bosh miyadagi qaytmas o'zgarishlar yoki uning og'ir asoratlari yuz berishiga sabab bo'ladi.
Yuqoridagi fikrning isboti sifatida kasalxonaga yotqizishdagi tezlik va bungacha ko'rsatilgan yordamning bemorlar o'limiga ta'sirini keltirish mumkin. Tahlil uchun shaharlararo yo'l-transport hodisalari va yirik shaharlar ichidagi shunday hodisalardagi o'lim statistikasi tanlab olinadi.
Shaharlararo yo'l-transport hodisalarida bosh miyasi shikastlanganlar orasidagi o'lim ko'rsatkichi 17 % bo'lgani holda, bu ko'rsatkich yirik shaharda 8 % ga teng. Shaharlararo yo'l transport hodisalarida halok bo'lgan jabrlanuvchilarning 80 % falokat joyida yoki kasalxonaga ketayotganda yo'lda o'lgan. Yirik shahar ichidagi bu ko'rsatkich 28 % ga teng bo'lgan. Bu narsa shahar ichidagi falokatga uchragan kishilarning kasalxonaga tezroq yetkazilishi bilan izohlanadi. Shahar ichidagi yo'lga qo'yilgan telefon aloqasi, tez yordamning shahar bo'yicha bo'limlari mavjudligi, radioaloqa va shu kabilar tez yordamning nisbatan tezroq kelishiga va bemorga shoshilinch tibbiy yordam ko'rsatilishiga, shuningdek uning zudlik bilan kasalxonaga yetkazilishiga omil bo'ladi. Aksincha, shahar tashqarisida yo'llarning tor va uzunligi, tez yordam bo'limlarining faqat yirik shaharlarda bo'lishi, tabiiyki, kasalni kasalxonaga yetkazishga ketadigan vaqtning uzayishiga sababchi bo'ladi.
Kasalxonaga yotqizilgunga qadar bo'ladigan o'lim ko'rsatkichlari chastotasi yana bir muhim omil - falokat sodir bo'lgan joyda malakali birinchi yordamning ko'rsatilishiga bog'liq. Sud tibbiyot ekspertizasi hay'atining ma'lumotlariga ko'ra, kasalxonaga yotqizilgunga qadar o'lganlarning 17 % da o'limga sabab qon ketishi, shok yoki asfiksiya bo'lib, bu narsalar voqea sodir bo'lgan joyda tezlikda bartaraf etilishi kerak. O'z vaqtida va malakali ko'rsatilgan birinchi yordam kasalning hayotini saqlab qolishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu muhim omil jarohat olingandan keyin o'tgan vaqt bo'lib, bu vaqt davomida organizmdagi o'zgarishlarni o'z o'rniga qaytarish imkoniyati mavjuddir.
Shuning uchun ham voqea sodir bo'lgan joyda o'z vaqtida o'tkazilgan chora-tadbirlar jabrlanuvchining hayot-mamotini hal qiladi, keyinchalik o'tkaziladigan davolash ishlarining muvaffaqiyatini ta'minlaydi, nogironlikning darajasi va muddatiga, ayniqsa, kasalning tuzalib ketish muddatiga katta ta'sir ko'rsatadi.
Bosh miya jarohatlarida bir qator og'ir asoratlarning yuzaga kelishiga sabab bo'ladigan asosiy patologik omil miya gipoksiyasidir. Miyaning qon bilan yetarli ta'minlanishi o'zini o'zi boshqaruvchi murakkab mexanizmlar yordamida ushlab turiladi. Lekin kompensatsiya mexanizmlarining imkoniyatlari yuqori bo'lsa ham, u chegaralangan. Arterial bosimning 60 va 70 mm simob ustunigacha pasayishi kritik chegara bo'lib hisoblanadi. Arteriya bosimining ko'rsatilgan darajadan pasayishi avval funksional o'zgarishlarga, so'ngra bosh miyada qaytmas morfologik o'zgarishlar kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Shundan miya ishemiyasi (miyaning qonsizlanishi)ning oldini olishga qaratilgan, ayniqsa kasalxonaga yotqizishgacha bo'lgan davrda, chora-tadbirlarning qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligi ko'rinib turibdi. Demak, birinchi yordam ko'rsatayotgan kishilarga qo'yiladigan talablar: voqea sodir bo'lgan joyda o'z vaqtida, to'g'ri va kerakli hajmda birinchi yordam ko'rsatish, bemorni maxsus davolash muassasalariga iloji boricha tezroq yetkazish.
Shikastlanishlardagi birinchi yordam - nafas yo'llaridan shilimshiqni, qusiq massalarini aspiratsiya yo'li bilan tozalash, bemorni yonboshiga yoki chalqancha yotqizib, boshini yon tomonga o'girib qo'yishdan iborat. Agar og'iz bo'shlig'ida shilimshiq moddalar va qusiq massalari sezilarli to'plangan bo'lsa, ularni tampon, iloji bo'lsa, suruvchi moslama bilan to- zalash kerak. Sun'iy nafas oldirish uchun ko'krak qafasini qo'l bilan bosish usuli yaxshi natija bermaydi, aksincha, bosh miyaning qo'shma jarohatlarida bunday chorani qo'llash hatto xavfli hamdir.
Yuz-jag' jarohatlari
Yuz-jag' jarohatlari ichida yuzning yumshoq to'qimalari va yuz skeletining shikastlanishlari hamda yumshoq to'qima va yuz skeletining birgalikdagi shikastlanishlari farqlanadi.
Yuz sohasidagi jarohatlarning o'ziga xosliklariga uning xunuklashishi, tashqi ko'rinish bilan olingan jarohatning ko'p hollarda bir-biriga mos kelmasliklari kiradi. Yuzdagi yumshoq to'qimalarning ancha ko'p shikastlanishlarida, u juda xunuklashib, qon quyilishlari yuza qismida ivib qotgan qonlar bo'ladi, buning ustiga jabrlangan behush bo'lsa, ko'rgan ki- shida umidsizlik, hatto o'lib qolgan degan xulosa paydo bo'lishi mumkin. Shuni ham nazarda tutish kerakki, yuzi jarohatlangan har uch kishidan birida u yoki bu darajada ifodalangan miyaning lat yeyishi kuzatiladi.
Yuz jarohatining o'ziga xos namoyon bo'lishi uning katta-kichikligida emas, balki mimika muskullarining qisqarishi natijasida joyidan ancha- muncha siljishida hamdir. Yuz-jag' jarohati olgan kishilarda hiqildoq, og'iz bo'shlig'i organlari, burun, ayniqsa pastki jag'ning shikastlanishlarida tashqi nafas olishning buzilishlari, hattoki asfiksiya kuzatilishi mumkin. Lab va unga yaqin joylar shikastlanganda har doim juda tez va katta shishlar paydo bo'ladi. Lab jarohatining yana bir o'ziga xos jihati jarohat chekkalarining ochilib qolib, ba'zan to'qima kamchiligi bor, degan noto'g'ri taassurot berishi mumkin.
Yuzning yonbosh qismlari jarohatlanishi ko'pincha quloq oldi so'lak bezi jarohatiga va yuz nervi stvolining shikastlanishiga, bu esa o'z navbatida, og'ir klinik asoratlarga - yuzning xunuklashishiga, yuzning mimika muskullari falajiga, so'lak oqadigan jarohat teshiklarining paydo bo'lishiga va boshqalarga olib keladi.
Jag'osti atrofining jarohatlari ko'pincha bu joyda joylashgan qon tomirlari, nerv tolalari, jag'osti so'lak bezi, shuningdek kekirdak va tomoqning shikastlanishiga olib keladi. Natijada, mexanik jarohatdan tashqari, yuqori va pastki jag', burun suyaklari va yonoq-ko'z sohasi shikastlanadi.
Yuqori jag' shikastlanishlari
Yuqori jag'ning sinishiga ko'pincha yuzga qattiq predmet bilan urish sabab bo'ladi. Ma'lumki, yuqori jag'ning boshqa yuz suyaklari bilan birlashgan joylari kuchsiz anatomik jag'lar hisoblanib, ayni ana shu joylarda sinishlar kuzatiladi. Maydoni uncha katta bo'lmagan predmet bilan yuzaga kelgan jarohatda yuqori jag'da teshib o'tuvchi shikastlanish kuzatilib, bu holda suyak siniqlari o'z o'rnida qoladi.
Yuqori jag' suyagi tana qismining bilvosita sinishi (masalan, pastki jag'ga tiralib yiqilishi)da suyak siniqlari bosh suyagining asos qismi tomonga siljiydi. Yuqori jag' suyagining bir tomoni singanda, singan tomondagi suyak siniqlari, ya'ni kaltak tekkan tomondan miya asosiga qarab siljiydi. Har ikkala tomondan kaltak tekkanda, butun jag' odatda past tomonga shunday tushadiki, u ochiq yoki yarim ochiq og'izning pastki jag' tishlariga tiralib, bir oz orqaga siljigan bo'ladi. Bunday hollarda yuqori jag'ning old qismi, uning orqa qismiga qaraganda pastga kamroq siljiydi, hatto subnazal yoki kalla-yuz suyagi to'liq ajralib ketganda ham shu narsa kuzatiladi.
Bu narsa qanotsimon muskullarning medial va laterial tortish kuchi bilan tushuntiriladi. Bu muskullar bir tomondan yuqori jag' bo'rtiqlariga, ikkinchi tomondan asosiy suyakning qanotsimon o'simtalariga yopishgan bo'ladi. Shuningdek, yuqori jag'ning pastga siljishiga uning o'z massasi ham sabab bo'ladi.
Yuzning ikki qattiq jism orasida siqilishida, yuz bilan yuqoridan pastga yiqilganda va boshqa jarohatlarda yuqori jag' suyagining boshqa yuz suyaklari bilan birga siljishi yonoq va burun suyaklarining siljishi bilan birgalashib, yuzning yumshoq to'qimalari yirtilib, suyaklari sinadi. Ba'zan yuqori jag'ning bir yoki ikkala tomoni ikki tomonga ketib, bu narsa yuqori jag' siniqlarining bosh suyagi asosi bilan aloqasi to'liq buzil- ganligidan, shuningdek tanglay choki chizig'i bo'yicha shikastlanish bo'lganligidan dalolat beradi. Bunday hollarda yumshoq to'qimalar yuqori jag'ning umuman ajrab ketishidan saqlab qoladi. Ba'zan esa yuqori jag' suyagining boshqa qo'shni suyaklarga pona kabi qoqilib kirib qolishi kuzatiladi (ko'pincha bir tomondan). Bunday ikki xil yuqori jag' suyakla- rining siljishlaridan tashqari, o'rtacha siljish ham kuzatilib, bunda suyak siniqlari yoki jag'ning o'zi oldi-orqasiga, yonboshga yoki vertikal yo'nalishda siljishi mumkin.
Pastki jag' suyagining shikastlanishi boshqa skelet suyaklariga nisbatan ko'proq uchraydi, bu narsa pastki jag'ning oldinga chiqib turishi va uning o'lchovlari nisbatan kattaligi bilan izohlanadi. Pastki jag' suyagining sinishlari ko'pincha o'rta chok, so'yloq tish va iyak sohasida kuzatiladi. 76 °% atrofidagi sinishlar tish qatorlari atrofida joylashib, ular ochiq sinishlarga kiradi. Pastki jag'ning sinishi tashxisida uning anatomik o'rnini aniq ko'rsatish kerak, ya'ni pastki jag' tanasi, markaziy, mental yoki laterial qismi, pastki jag' burchagi singan deb ko'rsatilishi lozim.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:53 | Изох # 11 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| ....
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:54 | Изох # 12 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| UMURTQALARNING SHIKASTLANISHI
Umurtqalarning quyidagi shikastlanishlari tafovutlanadi: bog'lamlar- ning cho'zilishi va uzilishlari, umurtqalararo diskning shikastlanishi, chiqishi, umurtqa tanasi va o'simtalarining hamda umurtqa yoyining sinishi.
Umurtqalarning sinishida orqa miyaning shikastlanmaydigan, shi- kastlanadigan, orqa miyani ezadigan, qisman va to'liq uzib yuboradigan turlari farqlanadi. Orqa miyaning oq moddasi o'zgarishiga olib keladigan qisman shikastlanishlar natijasida uning o'tkazuvchanligi buziladi. Orqa ildizlar shikastlanganda sezuvchanlikning hamma turlari va reflekslar yo'qoladi.
Singan umurtqalar asoratlarining kechish og'irligi uning darajasi, xususiyati va orqa miyaning shikastlanish darajasiga bog'liq. Orqa miyaning to'liq uzilishi natijasida uzoq muddatli falajlik va orqa miya orqali innervatsiyalangan joylarning anesteziyasi (sezuvchanlikning yo'qolishi) yuz beradi. Orqa miya bo'yin umurtqalari bo'limi shikastlansa, oyoq va qo'llarning falajlanishi - tetraplegiya kuzatiladi. Bundan tashqari, ba'zi hollarda diafragma va qovurg'a oralig'idagi mushaklar funksiyasi izdan chiqadi. Orqa miyaning ko'krak yoki bel qismlari uzilishi oyoqlarning falajlanishiga - pastki paraplegiyaga olib keladi. Orqa miyaning buzilishida qaysi bo'limda bo'lishidan qat'i nazar, tos organlari funksiyalari buziladi (siydik ajralishi, defekatsiya) va oziqlanishning buzilishi natijasida juda tez orada yotoq jarohatlari yuzaga keladi.
Birinchi yordam
Umurtqalar sinishida birinchi yordamning to'g'ri amalga oshirilishi juda ahamiyatga ega.
Jarohatlangan kishini ehtiyotsizlik bilan bir joydan ikkinchi joyga olib yotqizishda suyak siniqlarining siljishi va qo'shimcha shikastlanishlarga, shu jumladan orqa miyaning uzilishiga olib kelishi mumkin. Jarohatlangan kishini ko'tarib boshqa joyga yotqizishda juda ehtiyotkor bo'lish va faqat bir necha kishi bir vaqtda bahamjihatlik bilan ko'tarishi va yotqizishi lozim. Shikastlanganlar maxsus qattiq zambilda yoki oddiy zambilga taxta qo'yib, unga yotqizilgan holatda tashiladi. Agar taxta topilmasa, bemorni tibbiy zambilga qorni bilan yotqizib tashiladi, bunday holatda umurtqa suyaklari siljishining oldi olinadi.
ГГ1 • • • • 1 •
Tos suyagining sinishi
Tos suyagi sinishining quyidagi turlari tafovutlanadi:
1) tos suyagi halqasining butunligi buzilmagan holda, alohida suyaklarning sinishi (oraliq, qov, quymich va boshqalar);
2) tos suyagi halqasining butunligi buzilishi bilan bo'ladigan sinishlar: a) tos halqasi oldingi bo'limining sinishi (bir tomonlama va ikki tomonlama); b) chanoq kosachali chuqurchasining sinishi (ko'pincha, chiqish bilan); v) vertikal sinishlar; g) simfiz chokining ajralib ketishi va boshqa turdagi sinishlar:
Tosning sinishida bemorning o'ziga xos holatlari quyidagicha kuzatiladi:
- oyoqlari tizzasidan bukilgan va bir-biriga keltirilgan, bemor ularni ajratishga bermaydi. Bu narsa simfiz chokining ajralganligini ko'rsatadi;
- «qurbaqa holati» - oyoqlar tizzadan bukilgan va ikki tomonga kerilgan bo'ladi. Bu narsa har ikkala qov yoki quymich suyaklarining sinishiga xos belgidir. Shuningdek, bu vertikal sinishlarda (Malgen tipidagi) ham kuzatiladi;
- «yopishgan tovon» holati - kasal singan tomondagi oyog'ini uzatilgan holatidan ko'tara olmaydi (yerdan oyog'ini uza olmaydi), agar uni ko'tarib qo'yilsa, kasal uni shu holatda qisqa muddatga ushlab qola oladi. Bu simptom qov suyagining gorizontal o'simtasi sinishiga va markaziy chiqishga xosdir.
Birinchi yordam
Birinchi yordam ko'rsatishda, eng avvalo, bemorni to'g'ri transportirovka qilish lozim, ya'ni uni qattiq asosli joyga yoki ezilmaydigan zambilg'altakka (taxta, faner va boshqalar) orqasi bilan tizzalari va tos-son bo'g'imlari bukilgan holatda yotqiziladi. Tizzasi ostiga qattiq yostiq qo'yiladi, bunda bemorni zambilg'altakka qorin va boldir- tovon bo'g'imi sohalaridan bog'lab qo'yish maqsadga muvofiq.
Qo'l-oyoqlarning shikastlanishlari
Oyoq-qo'llarning jarohatlari barcha shikastlanishlarning asosiy qismini tashkil etadi.
Oyoq-qo'llarning yopiq shikastlanishlariga lat yeyish, et uzilishi - paylarning shikastlanishlari, gemartroz (bo'g'imlarga qon quyilishi), chiqishlar, yopiq sinishlar va boshqalar kirib, bunda teri qoplamining va shilliq pardalarining butunligi buzilmaydi.
Ochiq shikastlanishlarga har xil jarohatlar (kesilgan, o'q tekkan va boshqalar) kirib, bunda teri va shilliq qavatlarining butunligi buzilgan bo'ladi.
Lat yeyishlar
Qo'l-oyoqlarning lat yeyishlari nisbatan katta bo'lmagan kuch ta'siri natijasida paydo bo'lib, ular qon to'planishi (gematoma) - shish, og'riq va paypaslaganda og'riqning kuchayishi bilan kechadi. Birinchi yordamga bosib turuvchi bog'lam va mahalliy sovuq qo'llash kiradi.
Paylarning cho'zilishi va uzilishlari bo'g'imlarda kutilmaganda va keskin harakat natijasida yuzaga keladi. Bunday shikastlanishlarga yumshoq to'qimalarga qon quyilishi xos bo'lib, buning oqibatida shish, bo'g'imda og'riq paydo bo'ladi, harakatning chegaralanishi yoki og'riqning kuchli bo'lishi sababli harakatlana olmaslik yuzaga keladi.
Birinchi yordam ko'rsatishda tarang qilib bintlanadi, immobi- lizatsiyalanadi va sovitish vositalari (muz, qor) qo'llaniladi. Muskul va paylarning uzilishlariga taxmin qilingan taqdirda bemorni travmatologiya bo'limlariga yotqiziladi.
Qo'l-oyoqlarning chiqishlari
Yiqilish yoki qattiq zarba natijasida bo'g'im yuzalarining siljishiga chiqish deyiladi. Sharsimon bo'g'imlarning chiqib ketishi oson kechadi, shuning uchun ham yelka bo'g'imining chiqishi ko'proq uchrab turadi.
Chiqishda periferiyada joylashgan suyakning nomi qo'llaniladi. Bundan chiqishlarning nomi kelib chiqadi. Masalan, yelka bo'g'imidagi chiqish - yelkaning chiqishi, tos-son bo'g'imidagi chiqish - sonning chiqishi va boshqalar.
To'liq chiqishlar (suyaklarning bo'g'im yuzalari bir-biriga tegmay qolganda) va chala chiqishlar (bo'g'im yuzalari qisman bir-biriga tegib turganda) farqlanadi. Shuni ham nazarda tutish kerakki, chiqishlarda nafaqat bo'g'im yuzalarining siljishi, balki bo'g'im kapsulasining, paylar, ba'zan esa qon tomirlari va hatto nervlarning shikastlanishlari ham kuzatiladi.
Chiqishning simptomlari - qo'l yoki oyoqning majburiy holatdagi fiksatsiyasi, deformatsiya, faol va passiv harakatlarda og'riqning kuchayishi, oyoq yoki qo'l uzunligining o'zgarishi, prujinali fiksatsiya (harakatlantirishga intilganda jarohatlangan bo'g'imda holatni o'zgartirishga qarshilik seziladi va og'riq paydo bo'ladi).
Qo'llardagi chiqish oyoq chiqishiga nisbatan 2 barobar ko'p uchraydi va u hamma chiqishlarning 60 % ni tashkil etadi. Oyoqlardagi chiqishlar, mos ravishda, 30 % ni tashkil etadi.
Bunda yelka chiqishi 41 %, tirsak chiqishi 16 %, kaft va barmoqlar chiqishi 4 % atrofida kuzatiladi. Oyoq bo'g'imlaridagi chiqishlardan son suyagining chiqishi ko'prok uchraydi (27 %). Tizza chiqishi 2 % ni va tovon chiqishi bir foizdan ko'proqni tashkil etadi.
Birinchi yordam oyoqni shina bilan va qo'lni qattiq ro'mol bilan immobilizatsiyalash, analgetik dorilar berish va travmatologiya bo'limlariga yoki statsionarga olib borishdan iborat.
Har xil joylardagi chiqishlarda asosiy birinchi yordam, shikastlangan oyoq yoki qo'lni harakatsizlantirish va tezda bemorni travmatologiya bo'limiga jo'natishni o'z ichiga oladi.
Qo'l bimlarining chiqishi
Yelkaning chiqishi kuchli og'riq va uning funksiyasi buzilishi bilan kechadi. Bemorning chiqqan qo'li tomondagi yelkasi pastga tushgan, boshi shu tomonga og'gan, sog'lom qo'li bilan chiqqan qo'lni ushlab turishga harakat qiladi. Shikastlangan qo'l tanadan uzoqlashgan, tirsak bo'g'imi bukilgan va xuddi uzayibroq qolgandek ko'rinadi. Yelka bo'g'imining normal yumaloqligi yo'qolib, uning tashqi yuzasi, yelka suyagi boshining siljishi natijasida, tekislanib qoladi. Bu bo'g'imning faol harakati yo'q, sekin harakatlantirilganda yelkaning «tarang fiksatsiyasi» kuzatilib, tirsak bo'g'imini tanaga yaqinlashtirib bo'lmaydi.
Bilak suyagining chiqishida tirsak bo'g'imining hajmi kattalashib, deformatsiyalanadi, qo'l yarim bukilgan holatda bo'ladi. Agar bilak old tomondan chiqqan bo'lsa, u uzaygandek, orqadan chiqsa, kaltalashib kolgandek tuyuladi.
Barmoqlar ichida, ko'pincha birinchi barmoqning chiqishi ko'proq kuzatiladi. Bunda ko'proq orqa tomonga va ozroq kaft tomonga siljish kuzatiladi. Barmoqlarning chiqishiga ko'pincha ularni zo'rlab egish sababchi bo'ladi. Chiqqan barmoq majburiy «miltiq tepkisi» holatida bo'lib, panjalarga nisbatan deyarli 90° li burchak ostida joylashadi.
Oyoq bimlarining chiqishlari
Son suyagining chiqishi bilvosita katta kuchning ta'siri natijasida yuz berib, bu kuch kutilmaganda va keskin tarzda sonni ichkariga (orqaga chiqish) yoki oyoqning keskin kerilishi va uni tashqariga aylantirilishi (oldinga chiqish) natijasida kelib chiqadi.
Sonning orqaga chiqishida oyoq tos-son bo'g'imida bukilgan, tanaga yopishgan va ichkariga o'girilgan, aylanib qolgandek tuyuladi.
Oyoq kaftidagi chiqishlar ko'pincha to'liq bo'lmay (chala chiqishlar deb atash mumkin), ularni rentgenologik tekshiruvsiz to'g'ri tashxislash juda qiyin.
Chiqishlarning har xil lokalizatsiyalaridagi asosiy birinchi yordam shikastlangan oyoq yoki qo'lni tinch holatga keltirish va bemorni tezda travmatologik bo'limga yoki travmopunktlarga malakali tibbiy yordam ko'rsatish va chiqqan bo'g'imni o'rniga solib qo'yish uchun jo'natishdan iborat. Bunday shikastlanishlarda voqea sodir bo'lgan joyda biron-bir manipulatsiya o'tkazish mumkin emas, chunki mutaxassissiz qo'yilgan tashxis noto'g'ri bo'lishi mumkin, bundan tashqari, voqea joyida yetarli og'riqsizlantirishning iloji ham yo'q.
Voqea sodir bo'lgan joyda chiqqan joyni solish, oyoq-qo'llarni siltab tortish, bo'g'imlarni passiv harakatga keltirish - yo'l qo'yib bo'lmaydigan holat.
Bunday bemorlarni shifoxonaga olib borishda chiqqan qo'lni ro'mol bilan bog'lanadi va tirsak chuqurchasiga yumshoq yostiqcha qo'yiladi, oyoq chiqqanda standart simli Kramer shinasi yordamida, u bo'lmagan taqdirda, qo'l ostida bo'lgan immobilizasiyalovchi vositalar yordamida bintlanib yoki chiqqan oyoqni sog'lom oyoqqa mahkamlab (bunda kiyimlar yechilmaydi), keyin jo'natish tavsiya etiladi. Bemorga og'riqsizlantiruvchi va tinchlantiruvchi dori vositalarini berish mumkin.
Qo'li chiqqan bemor o'tirgan holatda, oyoq bo'g'imlari chiqqan bemor faqat yotqizilgan holatda shifoxonaga olib boriladi.
Bemorni kasalxonaga yotqizishni paysalga solish mumkin emas. Chiqqan bo'g'imni joyiga solish qancha kechiksa, shuncha qiyinlashib boradi. Chunki asta-sekin chiqqan bo'g'imning yumshoq to'qimalarida ikkilamchi o'zgarishlar (shish, qisilish, uzilish) kelib chiqa boshlaydi.
Tayanch-harakat a'zolari suyaklarining sinishi
Suyak butunligining biron qismi buzilishiga sinish deyiladi. Ko'p hollarda suyaklarning sinishi unga tashqi kuchning bevosita yoki bilvosita ta'siri natijasida, shuningdek o'qotar quroldan jarohatlanish oqibatida yuzaga keladi.
Teri qoplamasi butunligining buzilishi yoki aksinchaligiga qarab, sinishlarni ochiq va yopiq turlarga bo'lamiz.
Suyak sinishining qaysi tekislikda joylashishiga qarab, ular quyidagicha tafovutlanadi:
- ko'ndalang;
- qiyshiq;
- spiralsimon;
- uzunasiga singan;
- parchalanib sinish;
- kompression.
Suyakning sinish darajasi undagi buzilishlarga qarab, to'liq sinish (butunligining to'liq buzilishi) va suyaklar pardasi ostidagi sinish (suyak singan, lekin suyak usti pardasi butun)larga bo'linadi. Suyak singan vaqtda uning bo'lakchalari sindiruvchi kuchning yo'nalishiga va muskullar qisqarishiga bog'liq holda u yoki bu tomonga siljishi mumkin. Suyak bo'lakchalarining siljishi uning o'qi bo'ylab burchak ostida, periferiyaga va uzunligi bo'yicha amalga oshadi. Suyak bo'lakchalarining siljishi odatda ikki va undan ko'p yo'nalishlarda kuzatiladi. Suyak parchalari ora- siga muskullar, paylar, nerv tolalari va qon tomirlari kirib qolib zararlanishi mumkin. Bu narsa, bir tomondan, falajlikka, qon aylanishining buzilishlariga olib kelsa, ikkinchi tomondan, suyakning bitishiga to'sqinlik qiladi. Birinchi yordam ko'rsatishda shu narsani yodda tutish kerakki, bunday bemor juda tezlik bilan maxsus tibbiy yordam ko'rsatish uchun (ko'pincha bunday bemorlar jarrohlik yordamiga muhtoj bo'ladi) transportirovka qilinishi kerak.
Sinishning simptomlari: singan joyda keskin og'riq, funksiyaning buzilishi (bemor singan oyoq yoki qo'ldan foydalana olmaydi) va deformatsiya kuzatiladi. Bemor ko'zdan kechirilganda, oyoq yoki qo'l (singan a'zo) uzunligining qisqarganligi, uning notabiiy holati, ba'zan paypaslaganda singan joyda g'irchillash (krepitatsiya)ni kuzatish mumkin. Ochiq turdagi sinishlarda jarohat kuzatilib, ba'zan undan suyak parchalari ko'rinib turadi.
Sinishlardagi birinchi yordam
Yopiq turdagi sinishlarda shikastlangan a'zoni immobilizasiya qilish maqsadida transport shinalaridan foydalaniladi, keyin shifoxonaga olib boriladi. Maxsus transport shinalari bo'lmagan taqdirda, qo'l ostida mavjud bo'lgan vositalardan: faner, karton, taxtacha va shu kabilardan foydalaniladi. Agar qo'l ostida yuqoridagilar bo'lmasa, qo'l singanda uni gavdaga, oyoq singanda - uni sog'lom oyoqqa bint bilan mahkam qilib bog'lanadi. Singan a'zo bilan ehtiyotsiz munosabatda bo'lganda, bemorni bir joydan ikkinchi joyga o'tkazish yoki yotqizishda, suyak parchalari terini ichki tomonidan jarohatlab, yopiq sinishni ochiq sinishga aylantirib qo'yishi mumkin. Bu esa bemorning ahvolini nafaqat og'irlashtiradi, balki yaraga infeksiya tushish xavfini tug'diradi, keyin bu narsa yiringli shamol- lash jarayoniga va osteomiyelit (suyakning yiringli jarayoni)ga olib kelishi mumkin.
Ochiq sinishda birinchi navbatda qon oqishini to'xtatish, jarohat atrofidagi terini yodning spirtli eritmasi bilan artish va aseptik vositalar bilan bog'lab qo'yish kerak. Keyin singan a'zoga transport shinalari qo'yilib immobilizatsiyalanadi. Shundan keyin, ya'ni birinchi yordam ko'rsatilgach, keyingi bosqichga o'tiladi: zambilga joylashtirilib, transport vositasida shifoxonaga olib boriladi.
Qo'l va o'mrov suyaklarining sinishi
O'mrov suyagining sinishi to'g'ridan-to'g'ri tushgan zarba yoki bil- vosita shikastlanish natijasida, masalan, qo'l ustiga yiqilganda kelib chiqishi mumkin. O'mrov suyagi o'rtasidagi uchdan bir qismida sinishlar ko'proq kuzatiladi, chunki ayni shu joy tashqariga ko'proq bo'rtib chiqqan va kamroq himoyalangan. Muskullarning tortish kuchi ta'sirida ichkaridagi suyak siniqlari yuqoriga va orqaga, tashqaridagi siniqlar pastga va oldinga siljiydi. Suyak pardasi ostidagi sinishlar va darz ketishlarda siniqlar siljishi bo'lmaydi.
O'mrov suyagi sinishidagi belgilar - og'riq, yelkaning asimmetriyasi, ko'pchilik hollarda singan o'mrov suyagi siljigan joyda shish ko'zga tashlanadi, ba'zan krepitatsiya aniqlanadi.
Birinchi yordam ko'rsatishda sakkizsimon yoki halqasimon qilib paxta-dokali bog'lam qo'yiladi. Sakkizsimon bog'lam qo'yilayotgan vaqtda bemor o'tirgan holatda, yordam ko'rsatuvchi esa uning orqasida joylashadi. Bog'lam qo'yishdan oldin bemorning qo'ltiqlari ostiga paxtadan yoki porolondan yostiqchalar joylashtiriladi. Bint (kengligi 10- 15 sm)ni yelka bo'g'imi oldidan qo'ltiq ostiga o'tkaziladi va orqada kuraklar o'rtasida kesishadi. Tola-dokali halqa tayyorlash va halqasimon bog'lamni qo'yish texnikasi juda sodda. Halqani tayyorlash uchun ayollar paypoqlari (kapronli, trikotajli), ko'ylak yenglaridan foydalanish mumkin: ular tola bilan to'ldirilib, keyin halqa shakliga keltiriladi. Bu halqachalar bemorning qo'llariga bittadan kiydirilib, yelkaning yuqori uchdan bir qismigacha ko'tariladi, ularni orqasidan tortib kuraklar bir-biriga maksimal yaqinlashtiriladi, keyin bint bilan tortib bog'lanadi, lekin bunday tortish qon aylanishiga xalal bermasligi shart (qo'ltiq osti va yelka arteriyalarini siqib qo'ymaslik kerak).
Yelka suyagining sinishlari
Yelka suyagining qaysi joyi nenishidan qat'i nazar (yuqori, o'rta yoki pastki qismi), birinchi yordam Kramer transport shinalarini qo'yish bilan chegaralanadi. Avvalo, shikastlangan qo'lni tanaga yaqinlashtirib, uning tirsak bo'g'imi 90° li burchak ostida bukiladi, keyin tanaga bint bilan mahkam bog'lanadi. Agar ochiq sinish bo'lsa, avvalo, qon oqishi to'xtatilib, aseptik bog'lam qo'yiladi. Agar bog'lash materiallari yo'q bo'lsa, ko'ylak va boshqa shu kabilardan foydalaniladi. Bu kiyimlarning pastki qismi yuqoriga ko'tarilib, ilgak tugma, qistirgichlar yordamida mahkamlab qyiladi.
Bilak va kaft suyaklarining sinish- larida, uni harakatsizlantirish uchun kalta simli shinalar yoki qo'l ostidagi vositalar ishlatiladi. Buning uchun bilak suyagini tirsak bo'g'imidan to'g'ri burchak ostida bukib, bemorning
kaftiga
9-rasm.
10-rasm.
ozroq bog'lov materiali solinadi va uni bemor barmoqlari bilan qisadi (9-rasm). Simli shinani (g'ilofli) to'g'ri burchak ostida buklab, qo'l shakliga moslanadi va u qo'lning orqa yuzasidan, yelkaning yuqori qismidan boshlab, barmoqlargacha olib boriladi. Keyin shinani qo'l bilan birgalikda
qo'shib bint bilan o'rab chiqiladi. Qo'l bint yoki ro'molcha bilan bo'yinga osib qo'yiladi. Qo'l harakatsizlantirilgach, uni tanaga bint bilan mahkamlab o'rab qo'yish mumkin (10-rasm).
Qovurg'alar va to'sh suyagining sinishlari
Ko'krak qafasining shikastlanishlarida uning tinch holatini yaratish uchun spiral bog'lam qo'yish tavsiya etiladi. Bu bog'lam uchun keng bintlar qulay bo'lib, sochiq va choyshablardan ham foydalanish mumkin. Sochiq yoki choyshab uch qavat qilib buklanadi va o'rama holiga keltiriladi. Bog'lam tushib ketmasligi uchun yelka usti kiyimiga tikib qo'yish mumkin. Ko'krak qafasining shikastlangan tomonini fiksatsiyalash uchun keng leykoplastirdan ham foydalanish mumkin, u cherepitsa shaklida to'shdan umurtqalar tomonga yopishtirib chiqiladi. Be- mor o'tirgan, yarim o'tirgan yoki gavdaning yuqori qismi bir oz ko'ta- rilgan holatda shifoxonaga olib boriladi.
Oyoq suyaklarining sinishi
Son suyagi skeletning eng katta va eng mustahkam suyagi bo'lib, u vertikal holatda 1500 kg dan ko'proq og'irlikni ko'taradi. Bundan yuqori bo'lgan kuch yoki og'irlik ta'sirida son suyagi sinishi mumkin.
Son suyagining sinishi og'ir jarohatlar qatoriga kirib, bunda yumshoq to'qimalar, qon tomirlari qattiq shikastlanadi, ko'p qon yo'qotiladi, ko'pincha travmatik shok holati kuzatiladi.
Son suyagining yuqori, o'rta va pastki qismlari sinishi tafovutlanadi. Son suyagining yuqori qismi sinishi (bo'yin va boshchasi) sinishning taxminan yarmini tashkil etadi va u tos-son bo'g'imi bilan yiqilishdan yuzaga keladi. Bunday sinishlar ko'pincha qariyalarda (70 yoshdan oshgan) kuzatiladi. Simptomlari: qov va tos-son bo'g'imi sohalarida og'riq, shish va bemor oyog'ini ko'tara olmaydi.
Son suyagining o'rta va pastki qismi sinishi bevosita og'ir predmetlar va harakatdagi transport vositalarining urilishidan, yuqori balandlikdan yiqilganda, shuningdek yiqilish vaqtidagi bilvosita kuchli ta'sirdan (bu ta'sir suyakning buralishiga va haddan tashqari egilishiga olib keladi) yuzaga kelishi mumkin. Sinishlar ochiq va yopiq turda bo'lishi mumkin. Simptomlari: singan joydagi og'riq, oyoq bilan harakat qilishning ilojsizligi. Oyoq tashqariga o'girilgan, kaltalashgan, paypaslab ko'rilganda suyak siniqlarining bo'rtib turishi, ba'zan krepitasiya sezilishi mumkin.
Tizza bo'g'imining sinishlari bevosita kaltak ta'sirida, tizza bilan yiqilganda yoki balandlikdan yiqilib oyoq bilan tushganda yuzaga keladi. Ko'pincha tizzaning qopqoq suyagi sinishi kuzatiladi. Sinishning belgilari: og'riq, konturlarning tekislanishi va bo'g'im aylanasining kattalashishi. Paypaslab ko'rilganda bo'g'im ichida suyuqlik borligi seziladi. Tizza
kopqog'ini surish ancha qiyin - «prujinasimon harakat belgisi», harakat keskin qisqargan. Siniq bo'lakchalari orasida tirqish aniqlanishi mumkin.
Birinchi yordam - shikastlangan kishiga qo'l ostida bo'lgan har qanday og'riqsizlantiruvchi dori-darmonlarni, yurak preparatlarini berish;
ochiq sinishlarda tezlik bilan qon oqishini to'x- tatish, jarohatga steril bog'lam, singan suyak- ka shina qo'yish - uzunligi yetarli bo'lgan har qanday qo'l ostidagi
vositalardan foydalanish mumkin (11-rasm). Bunda uchta bo'g'im harakatsizlantirilishi kerak (tos-son bo'g'imi, tizza, va boldir-tovon bo'g'imlari). Agar qo'l ostida yaroqli vosita bo'lmasa, shikastlangan oyoqni sog'lom oyoqqa bint yordamida mahkam bog'lab, undan keyin bemor yotqizilgan ho- latda shifoxonaga olib boriladi (12-rasm).
Boldir va tovon suyaklarining shikastlanishlari
Xususiyatiga ko'ra ular qiyshiq vintsimon, ko'p parchalangan, ko'ndalang (siljish bilan va siljishsiz) ko'rinishda bo'ladi. Bunday sinishlarda ichki yoki tashqi qon ketishlar yuz berib, ba'zan yo'qotilgan
qon miqdori ancha katta bladi. Kproq chang'ichilarda va piyodalarda vintsimon sinishlar kuzatiladi. Sinishning belgilari - kuchli og'riq, oyoq funksiyasining buzili- shi, deformatsiya va oyoq uzunligining qis- qarishi, ochiq sinishlarda teri butunligining buzilishi va suyak siniqlarining chiqib qo- lishi, qon oqishi va boshqalar (13-rasm).
Suyak siniqlarini voqea sodir bo'lgan joyda to'g'rilashga yo'l qo'yib bo'lmaydi va bu narsa juda qo'pol xato hisoblanadi.
Boldir suyagi singanda 2 ta qo'shni bo'g'imlar - tizza va boldir-tovon bo'g'imlari mahkam fiksatsiyalanadi. Boldir-tovon bo'g'imi 90° burchakda, tizza 180° gacha yoyilib shinalanadi.
Tovonning anatomo-fiziologik xususiyatlari, ya'ni uning ko'plab nisbatan mayda suyaklardan tashkil topishi, o'zaro bo'g'im va bog'lamlari shunga sabab bo'ladiki, shikastlanish vaqtida nafaqat suyaklarning sinishi,
balki hamma bog'lam apparatida buzilishlar, sinish bilan birga chiqishlar ham yuz beradi.
Boldir-tovon bo'g'imi va tovon sinishi belgilariga: juda kuchli og'riq, shish, deformatsiya, katta gematoma, bo'g'imga qon quyilishi, tayanch va harakat funksiyalarining buzilishlari kiradi.
Birinchi yordam yuqorida ko'rsatib o'tilgan chora-tadbirlardan tarkib topib, bunda quyidagi qoidani so'zsiz bajarish talab qilinadi - tizza bo'g'imi 1800 ga yoyilishi, boldir-tovon bo'g'imi 900 burchak ostida shinalanishi lozim, ammo o'zboshimchalik bilan siniq va chiqishlarni to'g'rilash mumkin emas.
Tizza-tovon bo'g'imi va tovonning yopiq shikastlanishlarida birinchi yordam unga transport shinalarini qo'yish va bemorni maxsus davolash muassasalariga olib borishdan iborat bo'ladi.
DESMURGIYA (immobilizatsiyaning asoslari va prinsiplari)
Desmurgiya (yunoncha desmos - bog'lam, bog'lanish, ergon - ish, faoliyat) - jarohatlarni bog'lashda qo'llaniladigan qoidalar to'g'risidagi ta'limot.
Gippokrat yashagan miloddan avvalgi IV-V asrlarda ham har xil tuzlar, vinolar va malhamlar bilan yaralarni bog'lash usullari qo'llanilgan. IX-XI asrlardagi arab manbalarida ham gipslash to'g'risidagi ko'rsatmalar bor. Ularda yozilishicha, oyoq-qo'llar singanda gips bo'tqasiga botirib gipslangan. Antiseptika tatbiq etilgungacha bo'lgan davrda yaraga lattadan titib olingan iplardan bog'lam qo'yilib, u ip-gazlama material yordamida bog'lab qo'yilgan. Dokali bintlarning paydo bo'lishi bilan desmurgiya sohasida katta olg'a siljish (progress) bo'lgan.
Jarohatga yoki tananing qaysidir qismiga uni davolash maqsadida qo'yiladigan narsalarning barchasi «bog'ich» termini hisoblanadi. Bog'ichni jarohatda ushlab turish va uni mahkamlash bog'lash deyiladi. Boshqacha aytganda, bog'lash bog'ichni mahkamlashdir.
Bog'lov materiallarining quyidagi turlari ishlab chiqariladi:
Tibbiy doka (tela medicinalis) - oqartirilgan, yog'sizlantirilgan paxtadan qilingan gazmol. Dokadan bintlar, individual paketlar, sharchalar, tamponlar, salfetkalar va boshqalar tayyorlanadi. Bintlarning uzunligi 5 m dan 7 m gacha, kengligi 3 sm dan 16 sm gacha bo'ladi.
Aseptik bog'lovlarning yaralarga va kuygan yuzalarga ishlatiladigan turlari farqlanadi. Sanoatda bog'lovlarning quyidagi turlari ishlab chiqariladi:
1) katta aseptik bog'lov. U 65x43 sm li o'lchamga ega bo'lib, momiq- dokali yostiqcha. Unga mahkamlovchi tasmalar taqilgan bo'ladi;
2) kichik aseptik bog'lov. 56x29 sm li o'lchamga ega bo'lgan momiq- dokali yostiqcha va 0,14x7 sm li doka bintdan iborat bo'ladi;
3) momiq-dokali yostiqchalar. Ikki xilda ishlab chiqariladi: kattasi 32x29 sm li paketchasida 5 donadan, kichigi 17,5x16 sm paketchasida 10 donadan bo'ladi. Bu yostiqchalarda bir qavat momiq ikki qavat doka orasiga solingan bo'ladi. Bu yostiqchalar jarohatlarni va kuygan yuzalarni yopish uchun ishlatilishi mumkin;
4) steril dokali salfetkalar. Bevosita jarohat yuzasiga qo'yish uchun ishlatiladi. Ikki xil o'lchamda ishlab chiqariladi. Kattasi 70x68 sm li paketda 10 tadan, kichkinasi 16x14 sm li paketda 20 tadan bo'ladi. Dokali salfetkalardan tashqari, travmatik kuygan yuzalarni bog'lashga mo'ljallangan viskoza to'qimali salfetkalar ham ishlab chiqariladi;
5) ro'molli bog'lov, to'g'ri burchakli teng yonli uchburchak, o'lchami 140x150 sm.
BOG'LAMLARNING TURLARI
Bog'lamlarni mahkamlashning juda ko'p usullari mavjud.
1. Qimirlamaydigan bog'lam - shikastlangan sohaning hara-katsizligi va tinchligini ta'minlab berishi kerak.
2. Cho'zuvchi bog'lam - shikastlangan sohaning cho'zilishini ta'min- lab berishi lozim.
3. Bosuvchi bog'lam - tananing nosog' qismini bir tekisda bosib turadigan bog'lam.
4. Antiseptik bog'lam - o'zidagi moddalari bilan bakteriyalarga qarshi ta'sir ko'rsatishga mo'ljallangan.
5. Himoya qiluvchi bog'lam - jarohatning granulyatsiyalanish davrida qo'llanilib, nozik granulyatsiya to'qimasini qurib qolishdan va jarohatlanishdan saqlash maqsadida qo'llaniladi.
6. Okkulyuzion bog'lam - jarohatga havo kirishiga to'sqinlik qiladigan bog'lam. U ochiq pnevmotoraksda qo'llaniladi.
Yumshoq va qattiq bog'lamlar
Yumshoq bog'lamlarga yelimli, ro'molli, sopqonsimon, bintli bog'lamlar kiradi. Qattiq bog'lamlarga shinali va gipsli bog'lamlar kiradi.
Yelimli bog'lamlar. Bog'lamlarni teriga yopishtirish uchun kleol, kolloidli, yopishqoq plastirdan foydalaniladi. Ustun tomonlariga quyidagilar kiradi: bog'lam qo'yishning oddiyligi, terini qitiqlamasligi sababli uni qayta-qayta ishlatish mumkin. Kamchilliklari: terining tukli joylarida ishlatib blmaydi, qllansa, teridan kchib ketadi.
Ro'molli bog'lamlar qllanilishi jihati- dan eng oddiy bog'lam turidir. Bu bog'lam turi qlning turli shikastlanishlarida (panja, bilak va yelka jarohatlarida) uni harakatsiz- lantirish maqsadida qllaniladi. Rmol paxtali matodan qilingan uch burchak material blib, uning uzunroq tomoni - asosi, qarshisidagi burchagi - cho'qqi, 2 ta burchagi - oxiri hisoblanadi. Rmolcha yordamida barmoqlarga, qo'l va yelkalarga, sut beziga, yelka, tos-son bo'g'imiga, bosh va tovonlarga turli xil bog'lamlarni qyish mumkin (14-rasm).
Agar qo'lga ro'molli bog'lam qo'yilsa, tirsak bo'g'imi 900 ga bukiladi. Ro'molni jarohatlangan qo'lning orqasiga shunday joylashtirish kerakki, uning asosi gavdaning o'rta chizig'iga to'g'ri kelsin, cho'qqisi esa jarohatlangan qo'lning tirsagi tomon yo'naltirilgan bo'lsin. Bunda ro'molning bir uchi jarohatlangan qo'lning bilagida yotsa, ikkinchi uchi tana bo'ylab pastga osilib turadi. Pastga osilib turgan ro'molning uchini ko'tarib sog'lom yelka orqali bo'yining orqa tomoniga o'tkaziladi va boshqa uchi bilan tugib bog'lab qo'yiladi. Ro'molning cho'qqisi uning oldingi qismiga ilgak tugma bilan mahkamlanadi.
Ro'molli bog'lamning boshqa varianti ham bor: ro'mol shikastlangan qo'lning orqasidan emas, oldidan o'tkaziladi. Ro'molning bir uchi jarohatlangan qo'lning oldidan o'tib bilakni o'raydi va bo'yinga ko'tariladi, ikkinchi uchi sog'lom qo'lning qo'ltiq ostidan o'tib, orqadagi birinchi uchi bilan tutashadi. Ikkala uchi shikastlangan qo'lning yelka ustida tugib mahkamlanadi. Cho'qqisi ilgak tugma bilan mahkamlanadi. Bunday bog'lam qo'llanganda ro'mol qo'lni tanaga mahkam va zich fiksatsiyalaydi, qo'lning tinch holatiga yaxshiroq erishiladi.
Kichik jarohat bog'lamlarida ro'molni galstuk ko'rinishida buklash kerak. Qo'lni osiltirib, ro'molning ikki uchi katta bog'lam kabi tugib qo'yiladi.
Tovondagi ro'molli bog'lam panja bog'lamiga monand qo'yiladi. Ro'molning o'rtasi oyoq ostiga qo'yilib, cho'qqisi barmoqlar orqasiga o'tkaziladi, uchlari to'piq yuqorisidan bog'lanadi, cho'qqisi bog'langan uchlarning ostiga olib kelib qistiriladi. Boshga qo'yishda ro'molning asosi ensa tomonga yo'naltirilib, cho'qqisi peshonaga tushiriladi (yuzga ham), har uchala uchi peshonada bog'lanib, cho'qqisi qayirib bog'langan uchlar tagiga qistirib mahkamlanadi.
Sopqonsimon bog'Iam - bunday bog'lamlar asosan burun, dahan, ensa va peshona sohasiga qo'yiladi. Sopqonsimon bog'lam deyilganda - o'rtasi tutashgan va ikki tomoni uzunasiga kesilgan bint yoki boshqa matodan tayyorlangan bog'lam tushuniladi. Ushbu bog'lam qo'yilganda, albatta, uning so'ngi qismlari bir-biri bilan bog'lanadi.
T-shaklidagi bog'lamlar chot va orqa chiqarish teshigi sohasiga qo'yiladi. U keng doka tasmadan tashkil topib, uning bir tomoniga gorizontal tasma (belbog') mahkamlanadi. Dokaning pastki uchi bir oz uzunlikda 2 ta tasmaga ajratib qirqiladi. Gorizontal tasma tana atrofida aylantirib bog'lanadi, vertikal qismi orqa tomondan pastga tushirilib, chot qismidan o'tib, qorinning oldingi tomonidan belbog'ga bog'lab qo'yiladi.
Bintli bog'lamlar
Bintlar ingichka (3-5-7 sm), keng (15-16 sm) va o'rtacha (10-12 sm) bo'ladi. Ingichka bintlar qo'l va oyoq barmoqlarini; o'rtacha bintlar boshni, panjalarni, bilakni, oyoq panjasini, boldirni; keng bintlar ko'krak qafasini, ko'krak bezlarini va sonni bog'lashda ishlatiladi.
To'g'ri qo'yilgan bintli bog'lam desmurgiyaning quyidagi asosiy talablarini qondirishi kerak:
- tananing kasal qismini to'liq yopishi;
- qon va limfa aylanishini buzmasligi;
- bemor uchun qulay bo'lishi;
- imkoniyat boricha estetik jihatdan chiroyli bo'lishi lozim.
Bintli bog'lamlarni qo'llashning asosiy qoidalari
1. Kasalni shunday o'tqazish yoki yotqizish kerakki, bintlanayotgan tana qismi harakatsiz va bintlashga qulay bo'lsin.
2. Bintlayotgan odam bemorning yuziga qarab turishi kerak va u bintlash vaqtida kasalni vizual kuzatish imkoniyatiga ega bo'lsin.
3. Bintlash doimo periferiyadan markazga (quyidan yuqoriga) qarab amalga oshiriladi.
4. Bintlash o'ng tomondan chap tomonga qarab soat strelkasiga qa- rama-qarshi amalga oshiriladi.
5. Bintlash birinchi mustahkam aylana qo'yishdan boshlanadi.
6. Keyingi har bir aylanish avvalgi aylanishning yarmini yoki uchdan birini berkitishi kerak.
7. Bint o'ramini bintlanayotgan yuzada g'ildiratib, undan ko'tarmay aylantirish kerak.
8. Bintlash ikki qo'llab amalga oshiriladi: bir qo'l bilan bint o'ramini g'ildiratish, ikkinchi qo'l bilan o'ralgan bintni tekislab turish kerak.
9. Bintni bir xilda tortish kerak, chunki uning yo'llari chalkashib har xil burmalar hosil qilmasligi kerak.
10. Bintlash vaqtida tananing bintlanayotgan qismi shunday holatda joylashtirilishi kerakki, shu holat bintlab bo'lgandan keyin ham saqlansin.
11. Tananing konus shakliga ega bo'lgan qismlariga (son, boldir) bog'lam qo'yilayotgan vaqtda bintning tanaga jipsroq joylashishi uchun har 1-2 aylanishdan keyin bir marta o'qi atrofida burash kerak.
12. Bog'lamning oxirida bint mahkamlab qo'yiladi (tugib qo'yiladi).
Bintli bog'lamlarning turlari
Sirkular yoki aylanma bog'Iam shunday bog'lamki, bunda bintning hamma aylanalari bir-birining ustiga tushadi va avvalgi aylanani to'liq berkitadi. Bunday bog'lamlar oyoq-qo'llarga, peshona, bo'yin va qoringa qo'yiladi.
Spiralsimon bog'Iam sirkular bog'lamning bir ko'rinishidir. Spiralsimon bog'lamning 2 turi tafovutlanadi: yuqoriga ko'tariluvchi, bunda bintlash pastdan yuqoriga va pastga tushadi; avvalgi aylanishning yarmini qoplab, yana yuqoridan pastga tushiriladi.
O'rmalovchi bog'lam ham spiralsimon bog'lamning bir turi bo'lib, unda bint aylanalari bir-biriga tegmaydi. Bunday bog'lamlar jarohatga qo'yilgan materialni ushlab turish maqsadida bintlashning boshlang'ich davrida qo'llaniladi, keyin spiralsimon bog'lamga o'tiladi.
Sakkizsimon (butsimon) bog'lam degan nom uning shakli va bint yo'llaridan olingan. U bo'yinning orqa yuzasiga, ko'krak qafasiga bog'lam qo'yilganda qo'llaniladi.
Boshoqsimon bog'lam - sakkizsimon bog'lam ko'rinishlaridan biri. Bintlar yo'li boshoqni eslatgani uchun shunday ataladi. Bunday bog'lamlarni yelka bo'g'imiga va o'mrov usti sohalariga qo'llash juda qulay. Yelka bo'g'imiga boshoqsimon bog'lamni qo'yishda, umum e'tirof etgan qoidalarga teskari, bintlash shikastlangan tomonga yo'naltirilgan holda amalga oshiriladi, ya'ni quyidagi qoidani yodda saqlash kerak: o'ng yel- kani soat mili yo'nalishida, chap yelkani esa unga teskari yo'nalishda bintlash ke- rak.
Toshbaqasimon bog'lam 2 xil bo'- ladi (15-rasm): qo'shiluvchi va tarqa- luvchi. Bu bog'lamlar tirsak, tizza va boshqa bo'g'imlarni bog'lash uchun tavsiya etiladi.
Tarqaluvchi bog'lamlar quyidagi tarzda qo'llaniladi.
Birinchi aylanishi sirkular tarzda bo'g'imning o'rtasidan o'tadi. Ikkinchi aylana birinchi aylananing pastki yarmi yoki uchdan birini berkitadi. Uchinchi aylana birinchi aylananing yuqorigi yarmini yoki uchdan ikki qismini berkitadi. To'rtinchi aylana ikkinchini, beshinchi aylana uchinchini takrorlaydi va h. k. Shunday qilib, toq sonli aylanalar toq aylanalarni, juft sonli aylanalar juft aylanalarni takrorlaydi, lekin toqlari undan pastda, juftlari avvalgisidan tobora yuqoriroqda joylashadi. Qo'shiluvchi bog'lam ham xuddi shu tartibda qo'yiladi, lekin hamma narsa teskari tarzda bajariladi.
Orqaga qaytadigan bolamlar qo'l yoki oyoq cho'ltoqlari (amputatsiyadan keyingi qolgan joy)ga, boshga va boshqa joylarga qo'yiladi.
Bunday bog'lamlarni qo'yish texnikasi quyidagicha:
a) bir necha sirkular yo'llar bilan bint mahkamlanadi;
b) barmoq bilan ushlab turib, bint bukiladi va uni ko'ndalang holda boshning (cho'ltoqning) qarama-qarshi tomoniga olib boriladi, keyin sirkular aylanalar bilan bintning ko'ndalang tasmasi mahkamlanadi;
v) yana bint buklanib, u ko'ndalang yo'naltiriladi, bunda avvalgi aylananing yarmini yoki uchdan ikki qismini yopib o'tishi kerak. Bu yo'l ham sirkular aylana bilan mahkamlanadi.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:54 | Изох # 13 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| ...
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:56 | Изох # 14 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| Tananing alohida joylariga qo'yiladigan bog'lamlar
Boshning uncha katta bo'lmagan jarohatlarida leykoplastrli, kollodiyli, kleolli bog'lamlar qo'yish mumkin, bunda bog'lam qo'yi- ladigan joydagi sochlar yaxshilab qirib tashlanishi lozim. Shuni qayd qilish kerakki, tananing tukli qismlarida yelimli bog'lamlar yaxshi ushlamaydi. Shuning uchun ham bunday joylarda sopqonsimon va ro'molli bog'lamlarni ishlatish ma'qulroq.
Boshga qyiladigan bog'lamlar. Boshga quyidagi bintli bog'lamlar qo'yiladi: qaytar bog'lam, «Gippokrat qalpog'i», qalpoqchali bog'lam, bir yoki ikkala ko'zga qo'yiladigan bog'lam, «yugan»simon va boshqalar.
«Gippokrat qalpoi» quyidagicha qo'yiladi: bir qo'lga birinchi o'ram, ikkinchi qo'lga ikkinchi o'ram bint olinadi. Har ikkala bintning bo'sh uchlari ensa do'ngligining pastrog'iga joylashtiriladi. Har ikkala bint bir-biriga qarama-qarshi yo'nalishda peshona do'ngi o'rtasiga olib boriladi. O'ng qo'ldagi bint o'rami sirkular aylanishlar hosil qiladi, bunda har bir qaytib keladigan aylanish undan avvalgi aylanishning 1/2 yoki 2/3 qismini qoplab olishi kerak. Ayni bir paytda sirkular aylanish hosil qilayotgan bint qaytar aylanish qilayotgan chap qo'ldagi bintni har doim mahkamlab boradi. Bu narsa boshning gumbazi to'liq qoplangunga qadar davom ettiriladi.
Boshning qalpoqchali bolami (16- rasm). Bu bog'lam eng qulay va ishonchli hisoblanadi, chunki bunday bog'lam qo'llanil- ganda uning bo'shashib, o'rnidan qo'zg'a- lishiga hech qanday imkon bo'lmaydi. Bun- dan tashqari, bu bog'lamni qo'yish texnikasi sodda bo'lib, u quyidagicha amalga oshiriladi: uzunligi 80-90 sm bo'lgan bint olinadi (bint bog'ich). U tepa suyagining o'rta qismiga shunday qo'yiladaki, bunda uning uchlari quloqlarning old qismidan pastga vertikal tushib turadi. Bintning har ikkala bo'sh uchini tarang holda ushlab turish kerak (bintni kasal yoki yordamchi tortib ushlab turadi). O'ng qo'l bilan bint o'ramini olib bosh atrofidan birinchi sirkular yo'l bilan aylantiriladi (bu mahkamlovchi yo'l bo'lib hisoblanadi). Uni 2-3 marta aylantirib ishonchliligini oshirish ham mumkin.
Mahkamlovchi sirkular yo'ldan keyin, bog'ichga borgach, bint uning atrofidan va pastidan aylantirilib, peshona yoki ensa tomonga o'tiladi, keyin bint qarama-qarshi tomonga boshqa bog'ichga yo'naltiriladi, undan
aylantirilib yana qarama-qarshi tomonga yo'naltiriladi, bunda har bir galdagi aylana avvalgi aylanishning bir qismini berkitib boradi, u bosh gumbazi berkilgunga qadar davom ettiriladi. Shundan keyin bir yoki ikkita sirkulyar yo'l bilan bint mahkamlanadi, bog'ichlarning biridan o'tkaziladi va bog'ichning ikkinchi uchi bilan iyak ostidan bog'lab qo'yiladi.
Ko'zga qo'yiladigan bog'lamlar. Bir ko'zga qo'yiladigan bog'lam monokulyar bog'lam deyiladi. Shuni yodda tutish kerakki, bintlash kasal ko'zdan boshlanadi. Bintni bosh atrofidan sirkular yo'l bilan o'tkazib (bunda peshona va ensa do'nglari qamrab olinadi) mahkamlovchi aylana hosil qilinadi. Keyin bintni orqa tomondan ensaga qarab yo'naltirib, uni shikastlangan ko'z tomondagi quloqning ostidan olib o'tib, chakka orqali yuqoriga ko'tariladi va u shikastlangan ko'zni berkitadi. Mana shu ikkinchi yo'l orqali sirkular mahkamlovchi yo'lga o'tadi, keyin yana ikkinchi yo'lga qaytiladi. Shu yo'sinda yo'llarni galma-gal almashtirib kasal ko'z berkitiladi.
Har ikkala ko'zga qo'yiladigan bog'lam - binokulyar bog'lam deb ataladi. Bu bog'lam ham bir ko'zga qo'yiladigan bog'lam kabi boshlanadi. Sirkular-mahkamlovchi yo'l qilingach, ikkinchi yo'l quloq ostidan o'tadi, ko'zni berkitib yana mahkamlovchi sirkular yo'l hosil qilib, keyin peshona orqali pastga tushib, ikkinchi kzni yopadi, uni quloq ostidan tkazib yana mahkamlovchi sirkular ylga qaytiladi. Shunday qilib, bu bog'lamda uchta yo'l navbatma-navbat takrorlanadi: sirkular - mahkamlovchi yo'l, ikkinchisi quloq ostidan bir kzga, uchinchisi peshonadan kzga tushib uni berkitgach, quloq ostiga ynaladi.
17-rasm.
«Yugan» bog'lami (17-rasm). Bu bog'- lam yuz, iyak sohasi va ba'zan tananing tukli qismlarini bog'lashda tavsiya etiladi. «Yugan» bog'lami 4 ta navbatlashuvchi yllardan tashkil topadi. Birinchi va ikkinchi yllar - sirkular mahkamlovchi (ensa va peshona dnglaridan tadi) yo'l- lardir. Uchinchi ylda bint ensa orqali iyakka tadi. Keyin bint vertikal holatda 4, 5 va 6-yo'llar bilan iyak ostidan tadi. Keyin bint gorizontal holatga (aylana yo'l) o'tib, 7 va 8-yo'llarni hosil qiladi. Keyin bog'lam qotiriladi. Mana shu yllarni navbati bilan almashtirib, butun boshni yoki ikkala chakkani bog'lam bilan yopish mumkin.
Barmoqlar bog'lami. Bitta barmoqni bintlashda birinchi (mah- kamlovchi) sirkular yo'l bilan bo'g'imning yuqorirog'idan bir necha marta aylantirib qo'yiladi. Keyin bint panjalarning orqa tomonidan qiyshiq yo'naltirilgan holda shikastlangan barmoqning tirnoq jimjilog'iga olib boriladi. Uni berkitib orqaga qaytiladi, keyin spiral yo'llar bilan tirnoq jimjilog'idan barmoq asosigacha bintlanadi, panjaning orqa yuzasida bint kesishib o'tgach, sirkular yo'llar bilan birlamchi mahkamlovchi yo'llarga keltirib yana mahkamlanadi.
Barmoqlarning «qo'lqop» bog'lami xuddi shu tarzda amalga oshiriladi, bu yerda bitta barmoq emas, hamma barmoqlar bintlanadi. O'ng qo'lni bog'lashda bosh barmoqdan, chap qo'lni bog'lashda 5-barmoq (jimjiloq)dan boshlash kerak. Bosh barmoqqa bog'lam boshoqsimon ko'rinishda, qolgan barmoqlarga esa bog'lam qaytariladigan ko'rinishda qo'yilishi mumkin.
Panjalar bog'lami. Panjalarga bog'lam qaytariladigan ko'rinishda bog'lanadi. Avval to'rtta barmoq birgalikda, keyin bosh barmoqqa bog'lov alohida bajariladi.
Bilaklar bog'lami. Spiralsimon ko'rinishda bukishlar hosil qilib bog'lam qo'yiladi.
Tirsak bo'g'imiga bog'lam qo'yish zarurati bo'lganda tirsakni 900 li burchak ostida bukib, bog'lam toshbaqasimon - tarqaluvchi yoki qo'shiluvchi ko'rinishda qo'yiladi.
Yelkaning boshoqsimon bog'lami. Bintlash shikastlangan tomonga yo'naltirilgan holatda amalga oshiriladi. Bintning birinchi yo'llari (sirkular) mahkamlovchi bo'lib hisoblanadi. Qo'ltiq osti chukurchasiga uning yiringli yallig'lanish jarayonlarida (gidradenit) bog'lov qo'yiladi. Desmurgiyaning ko'plab qo'llanmalarida berilgan bog'lovlar o'rnidan oson qo'zg'alib tushib ketadi. Bu kamchilliklardan xoli qulay va bo'lgan usul sopqonsimon usuldir. Uni qo'yish uchun keng bint (kengligi - 16-20 sm, uzunligi - 1 m) olinib, ikki uchi to'rtga ajratib kesiladi. Bintning kesilgan qismi qo'ltiq osti chuqurchasiga shunday qo'yiladiki, to'rtta tasmasi ko'krak qafasiga, to'rtta tasmasi yelkaga chiqib turadi. Ko'krakka ketadigan ikki uchi ko'krak atrofida, qolgan ikkitasi yelka usti va bo'yin o'rtasida mahkamlanadi. Qarama-qarshi tomondagi ikkita tasma yelka atrofida va yelka usti sohasida mahkamlanadi. Mahkamlanishning yaxshi chiqishi uchun terining bog'lam turadigan joylariga kleol surkab qo'yish maqsadga muvofiqdir.
Ko'krak qafasini bintlashda butsimon, sakkiz ko'rinishdagi bog'lamlar qo'llaniladi.
Sut bezining bog'lami
Bu bog'lamdan sut bezining yallig'lanishlarida, operatsiyadan so'ng va boshqalarda uni ko'tarib turish maqsadida foydalaniladi. Bintlash kasal
sut bezidan boshlanadi. Birinchi yo'l ko'krak qafasining pastki qismidan sirkular ko'rinishda 1-2 aylana mahkamlovchi bint o'rami o'tkaziladi. Ikkinchi yo'l qo'ltiqosti sohasidan tepaga qiyshaytirilib qarama-qarshi tomondagi yelka ustiga tortiladi. Bu yo'llar ko'krak bezi to'liq ber- kilguncha almashib davom ettiriladi.
Dezo bog'lami
Dezo bog'lamini qo'yishdan oldin qo'ltiqosti chuqurchasiga yumshoq yostiqcha qo'yiladi (18-rasm). Bilakni tirsak bo'g'imida to'g'ri burchak ostida bukib, qo'l ko'krakka olib kelinadi. Dezo bog'lami 4 ta yo'ldan tashkil topadi. Birinchi sirkular yo'l bilan yelka ko'krak qafasiga bintlanadi. Ikkinchi yl solom qltiqosti chuqurchasidan shikastlangan tomondagi yelka ustiga ynaltiriladi, undan orqa tomonga tkazilib pastga tushiriladi. Uchinchi yo'l tirsak bo'g'imini aylanib o'tib, bilakni ktarib turadi, qiyshiq holda yuqoriga sog'lom tomondagi qltiqosti chuqurchasiga ktariladi, keyin ko'krak qafasining orqa tekisligiga tadi. Trtinchi yo'l shikastlangan yelka ustiga ynaltirilib, undan tirsak bo'g'imiga, uni bilakning yuqori uchdan bir qismida aylanib o'tib, kkrak qafasining orqa yuzasiga va sog'lom tomondagi qltiqosti chuqurchasiga ynaltiriladi. Hamma 4 ta yo'l to'liq fiksatsiyani ta'minlangunga qadar bir necha bor takrorlanadi.
Torakobraxial bog'lam
Bog'lamning bu turi asosan yelka suyagining sinishlarida tavsiya etiladi. Bajarilish texnikasi byicha bu juda oddiy bog'lam. Torakobraxial bog'lamning 2 xil varianti bor.
Birinchi variantda bintning ikki xil yo'li bor. Birinchi yo'l - yelkani kkrak qafasiga nisbatan ishonchli fiksatsiyalash uchun odatdagi bir necha aylanishli spiralsimon bog'lash. Ikkinchi yo'l birinchisining davomi blib, u kasal tomondagi qltiqosti chuqurchasidan orqaga o'tib pastga tushadi, tirsakka uning orqasidan o'tib, oldinga ynaltiriladi va bilaqdan bilak bo'g'imiga yaqin joydan o'tib, sog'lom tomondagi qltiqosti chu- qurchasi orqali orqa tomonga tadi. Birinchi va ikkinchi yllar yelka va bilakning tliq immobilizatsiyasi ta'minlangunga qadar bir necha bor takrorlanadi.
18-rasm.
Ikkinchi variantdagi birinchi yo'l yuqoridagidek, ikkinchi yo'l bilakni ktarib turib, tepaga qarab qiyshiq tarzda sog'lom yelka ustiga ynaladi.
Bu bog'lamlar o'mrov, yelka, bilak suyaklarining sinishlarida, yelka va tirsak bo'g'imlarining shikastlanishlarida immobilizasiya shinalari bo'lmagan taqdirda qo'llaniladi. .
Velpo bog'lami
Sut bezini kesib tashlash operatsiyalarida va yelka bo'g'imining chiqishlari o'rniga solingach, bu bog'lamlarni qo'llash tavsiya etiladi. Qo'lning tirsagi yuqoriga ko'tarilib, panjalar sog'lom tomondagi yelka ustiga qo'yiladi. Bintlash kasal tomondan boshlanadi.
Bog'lam bintning ikkita yo'lidan tashkil topadi. Birinchi yo'l sirkular bo'lib, qo'lni ko'krakka mahkamlaydi, u sog'lom tomondagi qo'ltiq ostidan orqaga o'tib, qiyshiq yo'nalishda kasal tomondagi yelka ustiga chiqadi. Ikkinchi yo'l ko'krak qafasi oldidan pastga qarab sog'lom qo'ltiq ostidan o'tadi va sog'lom yelka usti orqali o'tib, qo'lni mustahkamlaydi.
Kkrak qafasining spiral bog'lami. Uzunligi 100-120 sm ga teng bint olinib, o'ng yoki chap yelka ustiga tashlanadi. Bintning bir uchi ko'krakda, boshqa uchi orqada osilib turadi. Sirkular yo'l bilan xanjarsimon o'simtadan sal pastroqda bint ikki aylantirib mahkamlanadi, keyin spiralsimon yo'l bilan yuqoriga ko'tarilib, oldingi yo'lning yarmini yoki 2/3 qismini berkita boradi. Shunday qilib, butun ko'krak qafasi qo'ltiqosti chuqurchasiga qadar bint bilan berkitiladi. Bintning erkin osilib turgan uchlari qarama-qarshi yelka ustiga bog'lab qo'yiladi.
Qorin sohasi va tos-son bo'g'imiga qo'yiladigan bolamlar. Qorin sohasiga spiralsimon ko'rinishdagi bog'lamlar qo'yiladi. U pastdan yuqoriga qarab harakatlanadi. Bog'lam sirpanib tushib ketmasligi uchun, terining bir necha joyiga kleol surkab qo'yish maqsadga muvofiqdir. Tos- son bo'g'imiga boshoqsimon tipdagi bog'lam qo'yiladi. Bu bog'lam qorinning pastki qismini ham o'z ichiga oladi. Bog'lamning aynan qaysi joyga qo'yilishiga qarab (yonbosh, oldinda, orqada) yonbosh, oldingi yoki orqa boshoqsimon bog'lamlardan iborat bo'ladi.
Chot sohasidagi jarohatni bog'lashda bintlash shikastlangan tomondan boshlanadi. Avval bint sirkular yo'llar bilan qorin atrofida mahkamlanadi. Keyin qorinning oldingi tomonidan sonning oldingi tomoniga o'tiladi - ichki yarim aylanasiga va ichki yuzasiga qaytadi. Keyin bint qiyshiq holatda tepaga va qovga yo'nalib, oldingi yo'lni berkitadi va tepaga qorin atrofiga ko'tariladi. Bu yo'llar qov sohasi to'liq berkulgunga qadar davom ettiriladi.
Oyoqlarga qo'yiladigan bog'lamlar
Son va tizzaga qo'yiladigan bog'lamlar joyidan qo'zg'alib ketmasligi uchun bint spiralsimon o'rash yo'li bilan qo'yiladi.
Tizza bo'g'imi sohasiga toshbaqasimon qo'shiluvchi yoki tarqaluvchi bog'lamlar qo'yiladi.
Boldir-tovon bo'g'imiga sakkizsimon bog'lam qo'yiladi. U boldirning pastki uchdan bir qismida sirkular yo'l bilan boshlanib, keyin qiyshiq holda tovonning orqa tomoniga tushadi, uning atrofida aylantirilib tepaga ko'tariladi, avvalgi yo'l bilan kesishadi va boldirda mahkamlanadi.
Qattiq bog'lamlar. Maxsus shinalar
Qattiq bog'lamlar fiksatsiyalovchi va ekstensiyali turlariga bo'linadi.
Fiksatsiyalovchi: Ekstensiyali:
1) simli (narvonsimon); Diterixs shinasi
2) to'rsimon;
3) fanerli;
4) kartonli.
Narvonsimon shina (Kramer shinasi) - rux bilan qoplangan va toblangan po'lat simlardan tayyorlangan bo'lib, narvon shakliga ega, 12x100 va 10x60 sm o'lchamli turlari bor. Uni istalgan shaklga keltirish mumkin, qo'yish texnikasi ham juda sodda, shuning uchun ham uni qo'l va oyoq jarohatlarida qo'llash mumkin. To'rsimon shina (Filbri shinasi) - yumshoq va ingichka simdan tayyorlangan bo'lib, o'lchami 12 x 100 sm, juda oson bukiladi va egiladi, istalgan shaklga keltirish mumkin, lekin u yetarli darajada qattiq emas va juda egiluvchan. Fanerli shinalar singan yoki chiqqan qo'l va oyoqlarni immobilizatsiya qilishda yengillik bilan moslashadigan vositalar hisoblanadi.
Diterixs shinasi qo'l va oyoqlarni harakatsizlantirish bilan bir vaqtda ularni cho'zish (ekstenziya) imkonini beradi. Ushbu shina son suyagi, tos- son va tizza bo'g'imlari singanda qo'llaniladi, to'piq, boldir - oyoq panjasi bo'g'imi va panja jarohatlanganda qo'llash man etiladi. Shina 4 qismdan iborat: 1) panjaosti qismi; 2) tashqi (katta o'lcham); 3) ichki va 4) chilvirli tayoqcha buragich. Shinaning asosiy kamchiligi son va boldir sohasining orqa tomonidan mahkamlaydigan detali yo'q, shuning uchun ham singan suyak bo'lakchalarining orqaga siljishi kuzatilishi mumkin.
Shinalarni qo'yish qoidalari
1. Jarohatlangan sohaga qo'shimcha ikki bo'g'imni (yuqorigi va pastki) qo'shib ishonchli immobilizatsiya qilish, son va yelka singanda esa uchta bo'g'im harakatsizlantiriladi.
2. Jarohatlangan sohaga to'g'ri fiziologik holat berish.
3. Yopiq sinishlarda ushbu sohani o'z o'qi bo'ylab biroz cho'zib harakatsizlantirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
4. Ochiq sinishlarda jarohatdan chiqib turgan suyak bo'lakchalarini olib tashlash yoki joyiga qaytarib to'g'rilash man etiladi.
5. Jarohatlangan shaxsning ustki va oyoq kiyimlarini yechish unga qo'shimcha tan jarohati yetkazilishiga sabab bo'lishi mumkin, shuning uchun, ayniqsa ochiq sinishlarda yechintirish maqsadga muvofiq emas.
6. Ochiq sinishlarda immobilizatsiya qilishdan oldin jarohatga aseptik bog'lam qo'yiladi, ushbu soha jarohatdan oldin qanday holatda turgan bo'lsa, xuddi shunday holatda harakatsizlantiriladi, bunda yordamchi ko'maklashadi.
7. Zarurati bo'lmagan hollarda rezina jgut ishlatmaslik lozim.
8. Shinalarni yalang'och tanaga qo'yish man etiladi. Shinaga oldindan mato o'raladi yoki kiyim ustidan qo'yiladi. Shina qirg'oqlari terini shikastlamasligi kerak.
9. Bo'g'imlar jarohatlanganda sohani cho'zib harakatsiz-lantirish maqsadga muvofiq emas.
10. Shifoxonaga olib borish vaqtida jarohatlanganni zambilga o'tkazishda shikastlangan sohani avaylab amalga oshirish kerak.
11. Shina jarohatlangan sohaga bint bilan mahkam o'ralgan bo'lishi lozim.
Kramer shinasini qo'l va oyoqlarga qo'yish uch bosqichdan iborat.
1- bosqich - tana qismining shakliga shinani moslashtirish.
2- bosqich - shinaning ichki tomonini paxta bilan yopib, bint yor- damida mahkamlash.
3- bosqich - shinani joylashtirish va umumiy qabul qilingan bog'lash usuli yordamida mahkamlash.
Diterixs shinasini qo'yish 7 bosqichdan iborat:
1) shinaning panja ostki qismi oyoq panjasi ostiga «sakkizsimon» bog'lam ko'rinishida bintlar yordamida mahkamlanadi;
2) tashqi qismi (uzun qismi) qo'ltiq ostidan panja ostki qismining metall quloqchasi orqali o'tkazilib, undan 8-10 sm ortiqcha uzunlikda qo'yiladi;
3) ichki qismi chot sohasidan panja ostki qismining metall quloqchasi orqali o'tkazilgan holatda qo'yiladi;
4) boldir sohasining osilib qolmasligi uchun, qo'shimcha ravishda Kramer shinasidan foydalanish tavsiya etiladi;
5) suyaklarga tegib turgan joylarga paxtadan yoki porolondan qistirgichlar qo'yiladi.
6) sirkular yo'nalishda bint yordamida shina boldir, son, qorin va ko'krak qafasiga mahkamlanadi;
7) tayoqchali buragich yordamida cho'zish amalga oshiriladi.
Gipsli bog'lamlar to'g'risida tushuncha
Gipsdan birinchi marta arab hakimlari foydalanishgan. Rus jarrohi N. I. Pirogov gipsni birinchi marta harbiy dala sharoitlarida Qrim urushida ishlatgan. Kalsiyning oltingugurt tuzi 140 0C da qizdirib, gips olinadi. Gips qattiq bog'lovlar uchun ishlatiladi. Tashqi ko'rinishidan gips oq rangli, mayda va kukunsimon unga o'xshash modda, suv bilan ara- lashtirilganda bo'tqasimon massa hosil bo'ladi. U tez qurish va qotish xususiyatiga ega.
Gips bog'lamining ustunligi:
- immoblizatsiyani ta'minlaydi;
- jarohatlangan oyoq-qo'lning maksimal tinch holatini ta'minlab beradi;
- ikkilamchi infeksiya tushishidan va qo'shimcha jarohatdan saq- laydi;
- jarohatdan ajralayotgan suyuqliklarni o'ziga so'rib oladi, chunki gips katta gigroskopik xususiyatga ega.
Gipsli bog'lamlarning turlari:
a) tuynuksiz;
b) tuynukli;
v) ko'prikli;
g) longetli;
d) korsetli;
e) krovatli.
Longetli bog'lam - bint bir necha qavat qilib, taxlab tayyorlangan tayoqcha ko'rinishidagi gipsli bog'lam.
Korsetli bog'lam umurtqa pog'onasi kasalliklarida va sinishlarida ishlatiladi. Uni tayyorlash uchun 12-14 ta gipsli bint va bir dona kengligi 16 sm bo'lgan bint kerak bo'ladi.
Krovatli bog'lam - yechib yana qo'yish mumkin bo'lgan bog'lam, asosan tananing bir qismiga qo'yiladi va bemorning uzoq muddatga yotishiga mo'ljallangan.
JAROHATLANGANLAR IMMOBILIZATSIYASI VA ULARNI SHIFOXONAGACHA TASHISH (TRANSPORTIROVKA QILISH)NI TASHKIL ETISH
TRANSPORT IMMOBILIZATSIYASI
Transport immobilizatsiyasi deganda, jarohatlangan sohani transpor- tirovka qilish vaqtida to'liq harakatsizlanishni ta'minlab beradigan vo- sitalar tushuniladi.
Har kanday transport immobilizatsiyasi bog'lamlari quyidagi uch qismdan tashkil topadi:
1) shinalar;
2) shina ostiga qo'yiladigan qistirmalar;
3) mahkamlovchi bog'lam.
Transport immobilizatsiyasini qo'llash zaruriyati suyak va bo'g'imlar, magistral qon tomirlari va nervlar jarohatlarida, yumshoq to'qimalarning keng ko'lamdagi shikastlanishlarida (mexanik, kimyoviy, termik), shuningdek yallig'lanish kasalliklarida tug'iladi.
Travmatik shok, ikkilamchi qon ketishi va jarohat infeksiyasining profilaktikasida transport immobilizasiyasining ahamiyati beqiyosdir. Inson tanasining jarohatlangan qismini fiksasiyalash og'riq sezgisini yo'qotadi yoki uni sezilarli darajada kamaytiradi. Bu shikastlangan joyda hosil bo'ladigan og'riq impulslarining markaziy asab tizimiga uzatilishini kamaytiradi.
Demak, transport immobilizatsiyasini talablarga javob beradigan darajada bilimdonlik bilan qo'llash og'riqni qoldiradi yoki uni sezilarli pasaytiradi, ayni paytda jarohatdan kelib chiqadigan shok xavfini kamaytiradi.
Suyaklar singanda qo'yiladigan transport shinalari suyak siniqlarining harakatini to'xtatadi va bu bilan qon tomirlarining suyakning o'tkir qirralari bilan jarohatlanishini va ikkilamchi qon oqishining oldini oladi.
Tananing jarohatlangan qismiga transport immobilizatsiyasi qo'yilishi muskullar qisqarishiga yo'l qo'ymaydi, limfa oqimini keskin kamaytiradi va bu bilan yaradagi mikrofloraning atrofdagi to'qimalarga tarqalishiga to'sqinlik qiladi, jarohat infeksiyasi rivojlanishining oldini oladi.
Qo'l ostidagi materiallar yordamida transport shinalari va mah- kamlovchi bog'lamlarni qo'llashda quyidagi prinsiplarga qat'iy amal qilish kerak:
1) transport immobilizatsiyasi iloji boricha vaqtida amalga oshirilishi kerak;
2) shinalar kiyim va poyafzal ustidan qo'yiladi;
3) oyoq-qo'llarga o'rta fiziologik holat beriladi, masalan, qo'lga - yelka bo'g'imida 300 ga bukilgan va tanadan uzoqlashtirilgan, tarsak bo'g'imida 900, barmoqlarning hamma bo'g'imlari 450 li burchak ostida buklangan bo'lishi kerak;
4) oyoq-qo'llarning har qanday joyi shikastlanganda 2 ta qo'shni bo'g'imni, oyoq va son shikastlanishlarida yelka va tos-son bo'g'imlarini shinalash kerak. Transport shinasini qo'yishdan oldin ularning shakli oyoq-qo'lning asosiy segmentlari funksional holatiga mos ravishda modullashtiriladi. Ularning ostiga tola dokali qistirgichlar qo'yiladi.
Transport shinalari bo'lmagan taqdirda qo'l ostidagi vositalardan: belbog', ko'ylak etaklari, kostumlar yordamida qo'l o'rta fiziologik holatda tanaga bint bilan bog'lab qo'yiladi. Oyoq shikastlanganda, u sog'lom oyoqqa bint bilan bog'lab mahkamlanadi, bint bo'lmagan taqdirda ro'molchalar bilan ham bog'lash mumkin.
Transportirovkaning turi va usullari shikastlanishning xususiyati va kasalning holatiga qarab tanlanadi.
Agar bemorning mustaqil harakat qilishiga qarshi holatlar bo'lmasa, shikastlangan kishi kuzatuvchi shaxslar yordamida harakatlanishi mumkin. Kuzatuvchi bir qo'li bilan bemorning shikastlangan tomonidan panjalarini, ikkinchi qo'li bilan shu tomondan qo'ltiq ostidan olib harakatlanishiga yordam beradi yoki shikastlangan kishining qo'lini o'z
bynidan tkazib, uning panjalarini qo'li bilan ushlab oladi, ikkinchi qo'li bilan shikastlangan kishining belidan ushlab oladi. Agar ikki kishi blsa, shikastlangan kishini ikki tomonidan ushlab yordam berishi mumkin.
Agar shikastlangan kishi mustaqil harakat qilolmasa, u holda uni qlda ktarib yoki zambilda, yoki taxtalarda, yoxud qlda tayyorlangan (improvizion) - chang'i, kursi, narvon, palto (yenglariga tayoqlar kiydirilib) va boshqa vositalardan foydalanish kerak (19-rasm).
Shikastlangan kishini zambilga joylashtirish qoidalari
Shikastlangan kishi zambilga quyidagicha joylashtiriladi:
1) choyshab yozilgan zambil shikastlangan kishining jarohatlangan tomonidan yoniga qo'yiladi. Ikki kishi yordam beradi - birinchisi tizzalab turib bitta qo'lini bemorning boshi tagiga olib borib, ikkinchi qo'li bilan bo'yin va ko'krak qismidan, ikkinchi kishi dumg'aza va boldir ostidan ushlaydi;
2) shikastlangan kishi bir vaqtda, siltamasdan yerdan ko'tariladi;
3) uchinchi, yordamlashuvchi kishi zambilni bemorning tagiga suradi, bemor unga ehtiyotlik bilan tushiriladi va choyshab bilan o'raladi.
Shikastlangan kishini zambilda tashish
Shikastlangan kishini zambilda tashishda quyidagilarga e'tibor qilish kerak:
1) zambilni dastalaridan ushlab, bir vaqtda yerdan ko'tariladi va bosh tomoni oldinga qilib harakatlanadi. Yurishda may- da qadamlar bilan, tizzani salgina bukib, bir vaqtda tashlanmagan qadamlar bilan harakat qilinadi;
2) zinapoyadan ko'tarilishda yoki tepalikka chiqishda shikastlangan kishi- ning boshi oldingi tomonda bo'lishi kerak. Agar oyoq suyaklari singan bo'lsa, bundan mustasno, bu holda zambilni gorizontal holatda saqlash kerak (20- rasm).
3) zinapoyadan pastga tushishda (tepalikdan tushishda) shikastlangan kishi- ning oyoqlari oldinda (oyoqlar shikastlan- gan bo'lsa bundan mustasno) bo'lishi kerak (21- rasm).
Shikastlangan kishini zambilga joy- lashtirishda olingan jarohat turiga mos kelishini ta'minlash lozim, ya'ni turli xil jarohatlarda zambilga turlicha joylash- tiriladi. Shuning uchun ham kuzatuvchi shikastlanganning zambildagi holatini doi- mo diqqat bilan kuzatib borishi kerak:
a) umurtqa singan deb taxmin qilinsa va bemorning hushi o'zida bo'lsa, qattiq taxta ustiga yotqizilib, gorizontal holatda tashiladi;
20-rasm.
b) va v) bosh va miya shikastlanganda (hushi o'zida, shok belgilari yo'q) zambillarda oyoq tomonini 10-15° pasaytirib ko'tarib boriladi. Bosh tagiga uni va bo'yinni mahkamlash uchun yostiqcha qo'yish mumkin;
g) va d) qon yo'qotish va shok bo'lsa yoki ularning xavfi bo'lsa, bosh tomon pastroq, oyoqlar 10—150 ga ko'taribroq qo'yiladi yoki oyoqlar qa- lamtarosh ko'rinishida bukilgan bo'lishi kerak;
ye) ko'krak qafasi va uning organ- lari shikastlanib, o'tkir nafas yetish- movchiligi kuzatilsa, tana va bosh tomon ko'taribroq tashiladi (22- rasm);
j) qorin bo'shlig'i organlari va tosning shikastlanishlarida gorizontal holatda yotqizilib, bosh va tizza ostiga yostiqchalar qo'yiladi;
z) yuz va jag' sohalarining shikastlanishlarida gorizontal vaziyatda yuzi bilan pastga qaratib yotqiziladi;
i) hushi o'zida bo'lmagan holat- larda (asfiksiyaning oldini olish maq- sadida) bemor yonboshi bilan turg'un holatda yotqizilishi kerak.
Agar sharoit zambilni bemorga yaqin olib kelishga imkoniyat bermasa, unda bemorni qo'lda quyidagi usullarni qo'llab:
1) agar tashuvchi bir kishi bo'lsa, u quyidagi usullarni qo'llashi mumkin (23- rasm):
a) yaradorning orqasidan ushlab yordam berishi;
b) qo'lda ko'tarib olib borishi;
v) yelkasida yoki orqalab olib borishi;
g) choyshab, plash, palto, palatka, daraxt shoxlari ustiga bemorni joylashtirib chanaga o'xshab tortib borish mumkin;
2) agar shikastlangan kishiga yordam beruvchilar ikki kishi bo'lsa, ular bemorning ikki tomonidan bir tizzasida yerga turib, bir qo'lini belidan, boshqa qo'lini chanoq ostidan o'tkazib ushlab ko'tarishadi va bir vaqtda tashlanmagan qadamlar bilan kasalni ko'tarib kerakli joyga olib borishadi (24- rasm);
3) agar bemorning holati yo'l qo'ysa, uni o'tirgan holatda «murakkab qulf» usulini qo'llab ko'tarib borish mumkin. Bunda bemor qo'llari bilan ko'tarib borayotgan kishilarning bo'ynidan quchoqlab oladi (25- rasm).
Ko'krak va ko'krak qafasi suyaklari singan bemorlarni zambilda yarim o'tirgan holatda trans- portirovka qilish mumkin. O'mrov va ko'krak su- yaklari singanda o'tirgan holatda transportirovka qilinadi.
Shikastlangan kishini davolash muassasasiga tezlikda yetkazish zarur bo'lgan holatlarda trans- portirovka qilish birinchi tibbiy yordamning eng muhim bosqichlaridan hisoblanadi.
Bunda imkoniyat boricha quyidagi qoidalarga amal qilish kerak:
a) tez va ehtiyotkor tashishni ta'minlash (qo'- pollik og'riq chaqiradi, suyak siniqlari siljishiga va shokka sababchi bo'lishi mumkin);
b) ko'tarib borish va tashishni shikastlanishning xususiyati va og'irligiga mos ravishda bajarish;
v) transportirovka qilishdan oldin jarohatlarni bog'lash, shinalar qo'yish, og'riqsizlantirish, agar sharoit ko'tarsa, tomirga dori quyuvchi tizimni tayyorlab qo'yish va shu kabilarni, boshqacha aytganda, bemorni birinchi yordam ko'rsatishning yakunlovchi bosqichiga tayyorlash kerak.
Ko'pincha shunday holatlar yuz beradiki, yordam beruvchi kishi, jarohatlangan kishi nafas olayaptimi yoki yo'qmi, yurak faoliyati to'xtab qolmaganmi va shu kabi hayotiy muhim narsalarni e'tiborsiz qoldirib, eng avvalo, shilingan jarohatlarni tozalash va bog'lash bilan shug'ullanadi yoki shikastlangan kishini e'tiborsiz qoldirib, uni shifoxonaga olib borish uchun transport qidirib yuradi.
Shikastlangan kishiga nisbatan qo'llanilgan tiriltirish choralari natijasida nafas va yurak faoliyati tiklangach, qon bosimi me'yorga kelgach, u transportirovkaga tayyorlangan hisoblanadi. Agar shu vaqtgacha nafas olishi tiklanmasa, sun'iy nafas oldirishni transportirovka vaqtida ham davom ettirish lozim.
Agar tiriltirish chora-tadbirlari muvaffaqiyatsiz bo'lib, o'lim belgilari yuzaga chiqsa, vrach kelishini kutish kerak. Vrach shikastlangan kishining o'limini uzil-kesil aniqlab beradi;
g) zambilning transport vositasining harakati vaqtida qo'zg'alib va harakatlanib ketmasligi uchun chora ko'riladi, ya'ni u mahkamlab qo'yiladi;
qishda kasal ustiga issiq narsalar yopib qo'yish lozim;
kuzatuvchi doimo bemorning yonida bo'lishi zarur (mashina kabinasiga - haydovchi yoniga o'tirib olmasligi kerak).
Shikastlangan kishilarni maxsus mashinalarda, shuningdek yo'lovchi yengil mashinalarda, samolyotlarda, traktorlarda (tirkamalari bo'lgan), aravalarda transportirovka qilish mumkin.
Hal qiluvchi narsa transportning turi emas, balki kasalning qanchalik tez maxsus kasalxonaga olib borilishidir. Shikastlangan kishini iloji boricha tez, maksimal qulayliklarga ega bo'lgan va barcha talablarga javob beradigan holatda eng yaqin davolash muassasasiga olib borish kerak.
Shikastlangan kishini zambildan krovatga o'tkazishda, zambilning oyoq tomoni krovatning bosh tomoniga qaratib qo'yiladi yoki aksincha. Og'ir shikastlanishlarda zambil krovat yoniga bir xil balandlikda qo'yiladi, keyin ehtiyotlik bilan bemor krovatga o'tqiziladi.
Xotima o'rnida yana bir muhim narsa - yordam beruvchi kishi bemorga va uning yaqinlariga xushmuomala bo'lishi kerak. Eng avvalo, ularni tinchlantirish va ruhan qo'llab-quvvatlash, shikastlangan kishining tuzalib ketishiga umid va ishonch tug'dirishi lozim (amalda bunday umid qolmagan bo'lsa ham). Bu narsa bemorda davolashning keyingi bosqichlarida vrach kasalxonada qo'llaydigan davolash chora-tadbirlariga ishonch tug'diradi. O'z navbatida, bu kasalning tezroq oyoqqa turishiga sabab bo'ladigan omillardan biridir.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:56 | Изох # 15 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| ...
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:57 | Изох # 16 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| O'TKIR JARROHLIKINFEKSIYALARI
Har xil xastalik chaqiruvchi bakteriyalar ta'sirida to'qimalarda hosil bo'lgan yiringli kasalliklar o'tkir jarrohlik yiringli kasalliklari deb ataladi.
Kasallikning kelib chiqishi va chaqiruvchilarining ta'siriga qarab, jarrohlik yiringli kasalliklari ikkiga: o'tkir va surunkali turlarga bo'linadi.
O'z navbatida o'tkir yiringli jarrohlik kasalliklari o'tkir maxsus bo'lmagan (streptokokk, stafilokokk va h. k.) yiringli kasallik chaqiruvchi; o'tkir maxsus (saramas, stolbnyak (qoqshol), anaerob yoki gazli) yiringli kasalliklarni chaqiruvchilarga bo'linadi.
Surunkali ko'rinishi ham surunkali maxsus bo'lmagan turi va surunkali maxsus tur (sil, aktinomikoz, zaxm)ga bo'linadi.
Bakteriyalarning to'qimalarga kirish darvozasi bo'lib, jarohatlangan teri, shilliq pardalar, limfa va qon tomirlari xizmat qiladi. To'qimalarga tushgan bakteriyalar o'z navbatida organizmda mahalliy va umumiy qarshi harakatlarni chaqiradi. Mahalliy yallig'lanish belgilari quyidagi asosiy belgilar bilan ifodalanadi: qizarish, shish, mahalliy harorat va yallig'langan to'qima yoki a'zo faoliyatining buzilishi.
Umumiy organizmning qarshiliklari butun tana haroratining ko'tarilishi, qaltirash, bosh og'rishi, tomir urishining tezlashishi va qon tahlillaridagi o'zgarishlar bilan ifodalanadi.
O'tkir yiringli jarrohlik kasalliklaridan asosan barmoq va kaft yiringli kasalliklari, furunkul, karbunkul, gidradenit, abssess va flegmonalar uchraydi.
Yuqorida qayd qilingan kasalliklar o'z vaqtida tashxisi aniqlanib davolash muassasalariga murojat qilinmasa, o'zidan keyin juda og'ir sepsis, septik shok kabi hayot uchun xavfli asoratlarni chaqirishi mumkin. Hozirgi zamon tibbiyot ilmi erishgan yuksak yutuqlarga qaramasdan, ayni kasallikning o'lim ko'rsatkichlari 50-80 % ligicha qolmokda.
Kaft va barmoqlarning maxsus bo'lmagan yiringli kasalliklari tabiatda juda ko'p uchraydi. Bularga panaritsiya, paronixiya va kaftlar flegmonalari kiradi.
Panaritsiy (xasmol) barmoqlar to'qimalarining jarohatlanib, yiringli yallig'lanishidir. Asosan xasmol bilan muayyan kasb egalari (mexanizator, haydovchi, paxtakor va chorvadorlar) og'riydilar. Bunga sabab ish vaqtida olingan jarohatga iflos orqali infeksiya tushishidir. Kasallikning 80 % 1, 2, 3-barmoqlarga to'g'ri keladi.
A'zolarning anatomik jihatiga qarab teriosti, teri, pay, suyak va bo'g'imlar xasmollariga bo'linadi.
Teriosti xasmoli teri qavatining epidermis va derma qavati oraliqlarida rivojlanib, yig'ilgan yiring epidermis tagidan ko'rinib turadi. Teriosti xasmoli - atrofi qizarib, xasmol rivojlanayotgan bo'g'im shishi bilan ifodalanadi.
Pay xasmoli organizmning umumiy qarshiligi bilan ifodalanadi, ya'ni umumiy quvvatsizlik, tana haroratining ko'tarilib ketishi bilan kechadi. Xasmol rivojlanayotgan barmoq panjaning ichki sohasiga bir oz bukilgan holda, shishgan, qizargan bo'ladi, barmoqni to'g'rilashga qilingan kamgina harakat ham kuchli og'riq chaqiradi.
Suyak xasmoli - asosan barmoqlarning yumaloq shaklda shishi va og'riq bilan boshlanib, aksariyat hollarda yiringli oqmalar hosil qiladi.
Bo'g'im xasmoli tashxisi bo'g'imlardagi shish va kuchli og'riq, ha- rakatlarning chegaralanganligi kabi belgilarga asosan qo'yiladi. Barmoq biroz bukilgan holda, teri ajinlari silliqlangan, ozgina harakat ham kuchli og'riq chaqiradi.
Paronixiya barmoqlarning tirnoq atrofi aylanasi to'qimalarining yallig'lanishidir.
Joylashishiga qarab, yuzaki (subepidermal) va chuqur - tirnoq atrofi to'mtog'i to'qimalarida uchraydigan turlariga bo'linadi. Klinik kechishi tirnoq atrofi to'mtog'ining qizarib shishishiga xos ko'rinishlarda ifodalanadi. Barmoqlarda uchraydigan o'tkir yiringli yallig'lanishlari bo'lgan bemorlar kechiktirmasdan jarrohlik yo'li bilan davolanishlari shart. Yuzaki ko'rinishdagi xasmol va paronixiyalar poliklinika sharoitida ochiladi. Xasmollarning pay, suyak va bo'g'im ko'rinishdagi turlari faqat shifoxonalarda yiringli jarrohlik bo'limlarida davolanishi shart.
Panja flegmonalari - juda og'ir va xavfli xastalik hisoblanadi, ya'ni bu umumiy kamquvvatlik, uyqusizlik, titrab qaqshash va alahsirash bilan kechadi. Bemorlar jarohatlangan sohadagi kuchli og'riqdan shikoyat qiladilar. Kaftning yuza qismida juda katta shish kuzatiladi. Barmoqlar holati og'irlashganda uning uch qismi bir oz bukilib, asos qismlari to'g'ri- langan holda bo'ladi. Kaft flegmonalari bilan og'rigan bemorlar shoshilinch jarrohlik muolajalariga muhtoj bo'lib, ular kechiktirilmasdan jarrohlik bo'limlariga yotqizilishi shart.
TERIVA TERIOSTIYOG' TO'QIMALARINING YIRINGLI
KASALLIKLARI
Furunkul - teriosti yog' xaltasi va yog' bezlarining o'tkir yiringli yallig'lanishidir. Bu yallig'lanishlar gohida teriosti yog' to'qimalariga ham yoyilishi mumkin. Furunkullarning asosiy chaqiruvchilari stafilokok- klardir. Furunkullar tananing tuklar bilan qoplangan barcha maydonlarida, asosan yuz, bo'yin, bel va dumba sohalarida ko'proq uchrashi mumkin. Furunkulni keltirib chiqaruvchi omillardan asosiy o'rinni shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik (kam cho'milish, kiyimlarni tez-tez al- mashtirmaslik), vitaminlar yetishmasligi, terining tirnalishi, umumiy va uglevodlar almashinuvining (qandli diabet bilan og'rigan bemorlarda) buzilishi egallaydi. Furunkul obyektiv kuzatilganda teri qizargan, shishgan, tuk atrofidagi hamda teriosti yog' qatlamini yiringli jarayon o'ziga jalb etgan, yiring yuzida bitta tuk bo'lib, u ham gohida o'zidan-o'zi tushib ketishi mumkin.
Yuz furunkullari o'ta xavfli bo'lib, yuqori jag' sohasida uchraydigan xillari qo'l bilan ezilganda, vena tomirlari orqali infeksiyalar ko'tarilib, venalar tromboflebiti, yuz saramasi, venalar orqali bosh miya sinuslariga o'tib meningit, ensefalit, bosh miya abssessi va sepsis holatlariga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham bunday bemorlar shifoxonalarda davolanishlari shart.
Karbunkul deb birdaniga bir nechta soch xaltalari, teriosti yog' qatlami va pastki qavat to'qimalarining bir vaqtda o'tkir yiringli yallig'lanib, katta miqdordagi to'qimalarni nekrozga olib keluvchi holatga aytiladi. Karbunkulni chaqiruvchi mikroorganizmlar furunkulni chaqi- ruvchilardan farq qilmaydi. Asosan karbunkul bo'yinning orqa sohasida ko'p uchraydi, ya'ni bu holat iflos kuylaklarning yoqasi bo'yinga ko'p ishqalanishi tufayli terining shikastlashi sababli kelib chiqadi. Karbunkulning klinik kechishi ham furunkulnikiga o'xshash, biroq bu ko'rsatkichlar og'irroq kechib, bularga ishtahaning yo'qligi va qusish holatlari qo'shiladi. Karbunkulda furunkulga qaraganda abssess, fleg- mona, limfadenit, tromboflebit va sepsis kabi asoratlar ko'p uchraydi. Karbunkul bilan og'rigan bemorlar ham shoshilinch ravishda shifo- xonalarda davolanishlari shart.
Gidradenit ter bezlarining o'tkir yiringli kasalligidir. Bunday yiringli yallig'lanishga ko'pincha qo'ltiqosti ter bezlari chalinadi. Avvaliga qizarib infiltrat hosil qiladi, keyinchalik uch berib, o'rta qismidan yiring chiqaradi, abssesslar paydo qiladi. Bunday bemorlarning qariyb barchasi ambulator sharoitda davolanishlari tavsiya etiladi.
Limfongoit va limfoadenit - limfa tomirlarining hamda limfa bezlarining yallig'lanishi bo'lib, ikkala xastalik ham ikkilamchi kasalliklar turkumiga kiradi. Bular asosan furunkul, karbunkul, gidradenit va boshqa yiringli kasalliklar asorati sifatida paydo bo'ladi. Yiringli o'choqlar rivojlangan joylardan limfa tomirlari bo'ylab tomir qizarib, og'riq bilan tortilgan joyni paypaslaganda og'riq beradigan chiziq biror-bir bo'g'im chuqurchasida tugunlar hosil qilishi va ularning kattalashishi limfadenit deb ataladi. Ba'zi yallig'langan tomirlar bo'ylab kuzatiladigan infiltrat yumshaydi, og'riqlar bir oz kamayadi. Bu esa yiringlash ro'y berganligidan dalolat beradi. Bunday hollarda jarrohlik yo'li bilan yiringli o'choqlarni ochish tavsiya qilinadi. Qolgan hamma hollarda asosan birlamchi yiringli kasalliklarni davolash, antibiotiklar va fizioterapevtik umumiy davolash tavsiya etiladi. Kasallik boshida esa a'zolar harakatini chegaralab, mahalliy muolajalarni bajarish maqsadga muvofiqdir.
Abssess va flegmonalar
Abssess to'qima va a'zolarning chegarali o'tkir yiringli yallig'- lanishidir. Flegmona - tarqalgan o'tkir yiringli yallig'lanish hisoblanadi. Ko'proq teri ostidagi yog' to'qimasida rivojlanadi, to'qimalarni yemirish xususiyatiga ega.
Ikkala kasallik o'rtasidagi farq shundan iboratki, birinchi holda yiringli yallig'lanish chegaralangan, ikkinchi holda esa tarqalgan bo'ladi. Abssesslarda flyuktuatsiya (to'lqinlanish) belgisi musbat, flegmonalarda bu belgi umuman aniqlanmaydi, aniqlansa ham, kuchsiz bo'ladi. Qolgan klinik belgilarning hammasi ikkala kasallikda ham qariyb bir xildir. Flegmonada yiringli yallig'lanish tarqalganligi sababli umumiy klinik ko'rsatkichlari bir oz kuchliroq namoyon bo'lishi mumkin.
Flegmona va abssesslarni davolash asosan jarrohlik yo'li bilan, yiringli o'choqlarni ochish orqali bajariladi. Yiringlar ochilgandan keyin esa jarohatlarni mahalliy davolashning umumiy qoidasiga rioya qilgan holda, ya'ni shu a'zolarga dam berish, yiringlarning oqishiga sharoit tug'dirish, mexanik antiseptika yo'li bilan davolash va antiseptiklarni qo'llash orqali bajariladi. Suyuqlik ajratib chiqarayotgan jarohatlarga tuzli gipertonik eritmalar (10 % xlorid natriy eritmasi) bilan salfetkalar, jarohat qurishi (digedratatsiya) vaqtida esa Vishnevskiy malhami bilan bog'lamlar qo'llaniladi.
Sepsis - yiringli kasalliklar chaqiruvchi mikroblarning to'g'ridan- to'g'ri qon aylanish doirasiga tomirlar orqali tarqalishi bo'lib, organizm uchun o'ta xavfli xastalik hisoblanadi. Sepsisni chaqiruvchi bakteriyalar streptokokk, stafilokokk, ichak tayoqchalari va ba'zida anaerob mikroblar ham bo'lishi mumkin.
Sepsisning klinik belgilariga yuqori harorat (39-40 0С), tomir urishining tezlashishi, qon bosimining pasayishi, bosh og'rishi, muskul va suyaklarning og'rishi, et uvishishi va sovuq ter ajralishi kiradi.
Septik shok sepsis kasaligining og'ir asorati bo'lib, tananing barcha muhim a'zolari faoliyatining chuqur buzilishiga olib keladi. Klinik belgilariga o'tkir yurak-tomir yetishmovchiligining nafasning yuzaki va tezlashishi kabi o'zgarishlar bilan bir vaqtda bo'lishi kiradi. Bemorlarning yuzlari ko'kimtir kulrang ko'rinishda bo'ladi, teri qoplamlarini muzdek yopishqoq ter qoplaydi, qon bosimi 90-70 mm simob ustuniga teng- lashadi, ahvoli og'irlashgan sari qon bosimining pasayishi kuzatiladi. Qo'l va oyoqlar muzlaydi, keyinchalik tomir urishi sezilmay qoladi.
Sepsis va septik shok bilan og'rigan bemorlarni zudlik bilan shi- foxonaga yotqizish zarur. Bemorlarni shitda gorizontal holatda olib borish tavsiya etiladi.
O'tkir maxsus jarrohlik infeksiyalari
Bu kasalliklarga saramas, qoqshol, anaerob havoli infeksiya va kuydirgi kiradi. Ushbu kasalliklarning boshqa kasalliklardan farqi, bularning maxsus chaqiruvchisi bo'lib, ular ta'sirida to'qimalarda mahalliy o'zgarishlar yuz beradi.
Qoqshol (stolbnyak) - o'tkir infeksion kasallik, uni maxsus anaerob «qoqshol tayoqcha»si keltirib chiqaradi. Teri va shilliq qavatlar shikastlanganda odam organizmiga kiradi. Qoqshol tayoqchasi hayvonlar va odam ichaklarida yashaydi va tashqarida spora ko'rinishida tuproqda, kiyim-kechaklarda va istalgan joyda uzoq saqlanib, shamol bo'lganda, chang bilan keng tarqaladi.
Qoqshol tayoqchasi odam organizmiga tushgandan so'ng, o'zidan turli xil zaharlar chiqaradi, bu zaharlar asosan nerv tolalari hamda limfa tizimi bo'ylab butun organizmga tarqaladi.
Yashirin davri 3-7 kundan 3 haftagacha davom etadi.
Rivojlangan qoqshol kasalligining klinik belgilari quyidagilardan iborat: kichik qo'zg'atuvchilar (yorug'lik, ovoz va b.)ga nisbatan muskullarning klonik va tonik tirishishlari. Kasallik boshlanishida tonik tirishish og'iz muskullaridan boshlanadi - trizm (bemor og'zini ocha olmaydi). Yuzdagi mimika muskullarining tortilishi tufayli bemorlarda «sardonik kulgi» alomatlari paydo bo'ladi. Bo'yin sohasidagi mus- kullarning kuchli tirishishi tufayli bemorning bosh qismi orqa tomonga ketib qoladi. Vaqt o'tgan sari tirishish butun tana muskullariga (bel, ko'krak, qorin va oyoq) tarqaladi. Bunday holat «opistotonus» deb ataladi. Muskullarning tirishishi bir necha sekunddan bir necha minutgacha davom etishi mumkin. Ba'zan muskullarning uzilishi, suyaklarning sinishi va bo'g'imlarning chiqishi kuzatilishi mumkin, shunga qaramasdan, ko'pchilik bemorlarning hushi o'zida bo'ladi.
Qoqshol kasalligining oldini olish choralari:
1) jarohatlarga birlamchi jarrohlik ishlovi berishni amalga oshirish;
2) tana a'zolarining ish faoliyatini qayta tiklash (shokka va kam- qonlikka qarshi kurash);
3) maxsus profilaktika o'tkazish, ya'ni qoqsholga qarshi zardob va anatoksin vositalarini organizmga kiritish.
Qoqsholda birinchi yordam - bemorni zudlik bilan shitda gorizontal holatda yaqinroqda joylashgan, reanimatsion bo'limi bor shifoxonaga olib borib yotqizishdan iborat.
Anaerob havo infeksiyasi
Gazli flegmona va gazli gangrena (chirish) organizm barcha to'qimalarining og'ir shikastlanishi bo'lib, anaerob havo infeksiyasini keltirib chiqaradi. Bu bakteriyalar yerda, ayniqsa, odam va hayvonlar axlatlari bilan ifloslangan joylarda juda ko'p miqdorda uchraydi. Anaerob infeksiya ko'pincha jangovar harakatlar paytida, muskullar shikast- langanda rivojlanadi.
Yashirin davri juda qisqa bo'lib, 2-4 kundan so'ng kasallik belgilari boshlanadi.
Gazli gangrenada mahalliy o'zgarishlar asosan jarohatda kuchli og'riq bo'lishi, shish va teri qoplamida og'riq kuzatilishi bilan tavsiflanadi. Barmoq bilan bosib ko'rilganda, teriosti yog' klechatkasida havo pufakchalari siljishi hisobiga g'ichirlash seziladi. Jarohat kulrang ko'rinishda bo'ladi. Ko'rinib turgan muskullar «qaynatilgan go'shtni» eslatadi, jarohatdan gohida havo pufakchalari chiqib turadi.
Umumiy simptomlari asosan kuchli zaharlanish hisobiga ro'y beradi: yuqori harorat, terining sarg'ayishi, ko'zning bir nuqtaga tikilishi, puls kamayishi va kuchsizlanishi, arterial bosimning pasayishi, bemor o'lim yuz bergungacha hushini yo'qotmaydi.
Birinchi yordam - jarohatga zudlik bilan aseptik bog'lam qo'yib, transport immobilizatsiyasini amalga oshirish, bemorni gorizontal holatda zambilda yoki shitda eng yaqin shifoxonaning jarrohlik bo'limiga yotqizish kerak.
QORIN BSHLII VA AYIRUV A'ZOLARINING O'TKIR KASALLIKLARI HAMDA JAROHATLARI
Kasallik klinik simptomlarining keskin ravishda o'sib borishini va bemor ahvolining og'irligini hayot uchun xavfli bo'lgan kasalliklar turkumiga kiradigan o'tkir qorin a'zolaridan qon ketishi misolida ko'rib chiqish mumkin. Qorin a'zolaridan o'tkir qon ketishi ikki xil ko'rinishda bo'ladi. Birinchi ko'rinishida qorin bo'shlig'i a'zolaridan ketayotgan qon shu a'zolar bo'shlig'iga tushadi va shu sababli bu ko'rinish qon ketishining qorin bo'shlig'i a'zolari ichiga ketishi nomi bilan ataladi. Ikkinchi ko'rinishida esa qorin bo'shlig'i a'zolaridan ketayotgan qon to'g'ridan-to'g'ri qorin bo'shlig'iga tushadi va shu sababli qon ketishining qorin bo'shlig'iga erkin qon ketishi nomi bilan ataladi.
Ovqat hazm qilish a'zolari ichiga o'tkir qon ketishi. Bunday hollarda qon ketishining manbai bo'lib, ko'pincha oshqozon (me'da) va o'n ikki barmoqli ichaklarda uchraydigan jarohatlar, qizilo'ngach pastki venalarining jigar sirrozlarida uchraydigan varikoz kengayishlari, oshqozon va ichaklardagi o'smalarning yemirilishi, alimentar (ovqat iste'moli tufayli uchraydigan) gemorragik gastritlar va hokazolar bo'lishi mumkin.
Oshqozon va o'n ikki barmoqli ichakdan qon ketishi pinhona (ko'z ilg'amaydigan darajadagi kichik venalardan) va profuz (biron-bir arteriyadan shovullab) qon ketishi ko'rinishlariga bo'linadi.
Pinhona qon ketishining asosiy manbaini aniqlash bir oz qiyin kechishi mumkin, ammo asosiy klinik simptomlaridan biri bo'lib, sababsiz o'sib borayotgan kamqonlik xizmat qiladi.
Ovqat hazm qilish yo'llaridan qon ketishi o'z navbatida klinik kechishi bilan ikki xil ko'rinishda bo'ladi:
1) latent (pinhona) qon ketishida bemorning umumiy qon tahlili shuni ko'rsatadiki, qondagi gemoglobin miqdorining 85-100 g/l gacha (normada 140-160 g/l) kamayib ketishi bilan birga bemorlar umumiy darmonsizlik va bosh aylanishidan shikoyat qiladilar, ularning rangi oqarib, yuragi tez- tez uradi (taxikardiya), arterial bosimi pasayib ketgan bo'ladi, ba'zan ular hushidan ketib qoladi;
2) oshkora (shovullab) qon ketishida, gemoglobin miqdori 50 g/l gacha, ba'zan bundan ham ko'proq kamayib ketishiga sabab bo'ladi, bemorlarda og'ir kollaps holati kuzatiladi, qon qusish va axlatining qorayib ajralishi bilan birga kechadi. Bu hollarda bemor rangi oqarib ketadi, qon bosimi keskin tushib ketishi, badanini muzdek sovuq ter bosishi, lab va barmoqlarining ko'karib ketishi kuzatiladi.
Shoshilinch yordam: bemor qornining (epigastral) yuqori qismiga sovuq narsa (muz, qor, sovuq suvga shimdirilgan mato) qo'yish, shoshilinch holatda bemorni turg'izmay, zambilda kasalxonaga yetkazish zarur.
O'tkir qorin bo'shlig'iga qon ketishi
Bunday ko'rinishdagi qon ketishi bachadondan tashqarida rivojlangan homiladorlikda, taloq va tuxumdonning yorilishida, qorin aortasi anevrizmasining yorilish holatlarida uchraydi.
Asosan qon ketishining bu ko'rinishi biron-bir jismoniy og'ir zo'ri- qishdan keyin to'satdan kamquvvat, bosh aylanishi, ko'z oldi qoron- g'ilashishi, terining oqarib, sovuq terga tushishi, tomir urishining keskin ortishi va tana haroratining tushib ketishi, qon bosimining pastligi va qorin pardasining yallig'lanishi, ya'ni Shetkin-Blyumberg simptomining keskin musbatligi ko'rsatkichlari bilan ifodalanadi.
Ko'p hollarda bu bemorlarda og'riq ikki yelkaga, taloq yorilishida esa ko'proq chap yelkaga berishi, diafragma yuzasining qon bilan qoplanganligidan yuzaga keladi. Bunday bemorlarda «Vanka-Vstanka» simptomi musbat bo'ladi, ya'ni bemor o'troq yoki yarim o'tirgan holatda o'zini yaxshi his qiladi, majburiy gorizontal holatga o'tganda, yelka sohasida og'riqning zo'rayishini ta'kidlaydi va zudlik bilan o'tirgan holatga qaytadi.
Bachadon tashqarisidagi homiladorlikda ko'p hollarda hayz ko'rishning kechikkanligi kuzatiladi.
Aorta anevrizmasining yorilishi aksar hollarda qari va keksa kishilarda uchraydi.
Vrachgacha bo'lgan tez yordamda bemorlardagi kasallik belgilariga asoslanib: bachadon tashqarisidagi homiladorlikda va urug'donning yori- lishida, ginekologiya; taloq yorilishi va aorta anevrizmasining yorilishida jarrohlik bo'limiga, qorin sohasiga sovuq qo'yib, zambilda yotqizilgan holatda olib borish shart.
QORIN DEVORI VA QORIN A'ZOLARINING SHIKASTLANISHI
Yopiq lat yeyish
Bunday lat yeyish asosan o'tmas va to'mtoq narsalar (musht va tovon) zarbalaridan keyin kelib chiqadi. Asosiy belgilari: og'riq, shish, qontalash va qorayish (gematoma) bilan chegaralanadi. Zarba kuchli bo'lgan hollarda qorin devori mushaklarining yorilishi ham kuzatiladi, unda yuqoridagi klinik ko'rinishlar nisbatan og'ir kechishi, gematomaning keskin o'sib borishi, yuza sohada «fluktuatsiya» belgilari paydo bo'lishi mumkin.
Agarda yopiq lat yeyishning og'ir holatlari kuzatilsa, parenximatoz a'zolar (jigar, taloq) yorilsa, unda qorin bo'shlig'iga qon ketishining belgilari namoyon bo'ladi (bexosdan bemor rangining oqarib ketishi, umumiy quvvatsizlik, uyquchanlik, og'iz qurishi, tomir urishining tezlashganligi va qon bosimining keskin tushib borishi va h. k.).
Birinchi tez yordam ko'rsatish vaqtida bemorni yotqizib, unga to'liq tinchlik berish kerak. Qorniga muzli pufak, agarda ichki qon ketishining belgilari bo'lsa, shokka qarshi shoshilinch muolajalar - qon va qon o'rnini bosuvchi suyuqliklar quyish lozim.
Bunday holatlarda shuni unutmaslik kerakki, bemorlarga og'riqni qoldiruvchi morfin va boshqa analgetiklarni yuborish taqiqlanadi, ya'ni og'riqni qoldiruvchi bunday dori-darmonlar ta'siri kasallik belgilarini aniqlashda ba'zi bir chalkashliklarga olib kelishi mumkin.
Har qanday holatda sodir bo'lgan qorin devorining lat yeyishi bilan murojaat qilgan bemorlarni statsionarga kuzatib, tekshirish uchun yotqizish shart. Og'ir hollarda bemorlarni shoshilinch jarrohlik bo'lim- lariga zambilga yotqizib olib borish maqsadga muvofiqdir.
Ochiq jarohatlar
Qorin devorining jarohatlari qorin devorini teshib o'tgan (oshqozon, ichak tutqichi (charvi), jigar, taloq va h. k.) va teshib o'tmagan ko'rinishlarda bo'ladi.
Qorin bo'shlig'ini teshib o'tgan jarohatlarda qorin bo'shlig'i a'zolaridan birontasi jarohatlangan bo'lsa, bu holatlarga qorindagi kuchli og'riq, qorinning oldingi devori muskullari taranglashganligi va qorin pardasining yallig'lanish simptomlarining musbatligi misol bo'la oladi.
Birinchi tibbiy yordam ko'rsatish vaqtida jarohatlarga birlamchi jarrohlik ishlovi beriladi, agarda jarohatdan qorin a'zolari chiqib turgan bo'lsa, ularni qorin bo'shlig'iga to'g'rilab, qaytadan joylashtirish qat'iyan man qilinadi, aksincha, bu a'zolarni sterillangan matolar bilan o'rab, qurib qolishining oldini olish choralarini ko'rish tavsiya qilinadi.
Agar teshib o'tgan jarohat belgilari aniq bo'lsa, u holda bemorga shoshilinch og'riqni qoldiruvchi dori-darmonlar (promedol, morfin) qilinib, zudlik bilan operatsiya o'tkaziladi. Ovqat hazm qilish yo'li a'zolari jarohati borligi gumon qilinganda bemorlarga suv ichish qat'iyan man qilinadi.
QORIN BO'SHLIG'I A'ZOLARINING KASALLIKLARI
Ma'lumki, har bir jarrohlik muassasalarida shoshilinch chora ko'- rishni talab etadigan jami operatsiyalarning 2/3 qismini tashkil etadigan qorin bo'shlig'ining o'tkir jarrohlik kasalliklariga (o'tkir appenditsit, o'tkir xoletsistit, oshqozon va o'n ikki barmoqli ichak yarasining teshilishi (perforatsiyasi), oshqozon va ichaklar yarasidan qon ketishi, ichak tutilishi, o'tkir pankreatit va boshqa kasalliklar bitta «o'tkir (xavfli) qorin» nomi bilan ataladi.
Asosiy klinik simptomlari quyidagilar:
1) qorin bo'shlig'ida to'satdan boshlanadigan og'riq;
2) qorin pardasining yallig'lanishi, ya'ni qorin devori muskullarining taranglashishi;
3) yurak-tomir doirasidagi o'zgarishlar, shokkacha borishi, ovqat hazm qilish doirasidagi disfunksional o'zgarishlar (ko'ngil aynishi, qayt qilish, qabziyat bo'lishi, ichak yurishining (perestaltika) to'xtashi kabilar.
«O'tkir qorin» tashxisi gumon qilingan barcha holatlarda, qisqa vaqt ichida bemorni zambilga yotqizib, bosh tomonini bir oz ko'tarib, oyoqlarini tizzasidan bukib, tagiga yostiq qo'yib, shoshilinch ravishda yaqinroqda joylashgan jarrohlik bo'limiga eltish maqsadga muvofiqdir. Agarda bemorda shok belgilari bo'lsa, muskul oralig'iga yurak va nafas analeptiklari (2 ml-10 % li kofein va 2 ml kardiamin) dori-darmonlarini qilish tavsiya etiladi.
Qorin bo'shlig'i a'zolarining o'tkir kasalliklari ichida shoshilinch, muntazam ravishda davolash muolajalariga muhtoj kasalliklardan biri bo'lgan oshqozon va o'n ikki barmoqli ichak yarasi kasalligini alohida ko'rsatish kerak. Bu kasallikni alohida ta'kidlashimizga sabab, u bilan 8- 10 % dan ko'proq erkaklar og'riydilar va asoratlari ham ko'p uchraydi. Bu kasallik asoratlari kutilmaganda kasallik rivojining turli vaqtlarida, qolaversa klinikalarda birinchi bor aniqlanishi ham mumkin.
Oshqozon va o'n ikki barmoqli ichak yarasining teshilishi (per- foratsiya) bu kasallikning eng katta va eng xavfli asoratlaridan biri sanaladi va shoshilinch jarrohlik muolajalarini talab etadi.
Birinchi davr (perforatsiya boshlangandan so'ng 4-6 soat ichida) - bu vaqtda to'satdan «xanjar» sanchilgandek kuchli og'riq qorinning yuqori qismida boshlanadi, qorinning oldingi devori muskullari taranglashib, taxtasimon qattiq holatga o'tadi. Ayrim hollarda shok holati kuzatiladi (bemor oqarib, sovuq terga tushadi, bradikardiya - tomir urishi pasayadi, nafas olishi yuzaki va h. k.), tana harorati bu vaqtda me'yorida bo'ladi.
Ikkinchi davr (teshilgandan keyin 6-12 soatgacha) davom etadi, bu vaqtda o'tkir shok belgilari yo'qolib, bemor o'zini bir oz yaxshi his qiladi, gohida eyforiya - mast odamga o'xshab alahsirashi mumkin.
Ammo bu holat «soxta» yaxshilanish vaqti hisoblanib, bu vaqtda qorin pardasining yallig'lanishi rivojlanadi.
Uchinchi davr teshilishdan keyingi 12-18 soatni o'z ichiga oladi va peritonit (qorin pardasi yallig'lanishi)ning mahalliy va umumiy simptomlari butkul rivojlanganligi bilan ifodalanadi.
Kasallikning umumiy belgilari organizmning umumiy zaharlanishi (intoksikatsiya) asosida rivojlanadi: tili quruq, oq parda bilan qoplangan, tana harorati ko'tarilgan, tomir urishi tezlashgan, ko'ngil aynishi, qayt qilish, ayrim hollarda siydik ajralishining buzilishi (ko'pincha to'xtashi) kabilar. Kasallik o'tib ketgan hollarda bemorning yuz ifodasi shunchalik najot istab turganga o'xshaydiki, bu ifodaga qarab ham bemorga peritonit tashxisini qo'yish mumkin. Yuz ifodasining bu ko'rinishiga «Gippokrat yuzi» deyiladi, ya'ni yuz ifodasi bir nuqtaga qaratilgan, ko'zlari cho'kkan, ko'zlari tagida qoramtir dog'lar hosil bo'lganligini kuzatish mumkin. Bemor vaqti-vaqti bilan alahsiraydi va og'ir hollarda hushidan ketish kuzatiladi.
Peretonitning asosiy belgilarini ifodalovchi mahalliy simptomlari: qorindagi kuchli og'riq, paypaslagandagi og'riqlar, qorin muskullarining tarangligi va nafas olishda ishtirok etmasligi.
Oshqozon perforatsiyasida bemorni qutqarib qolishning birdan-bir chorasi shoshilinch jarrohlik muolajalariga hamda muolajalarning qancha erta boshlanganligiga bog'liqdir. Shu qoidalarni qat'iyan esda tutish shart.
Oshqozon yarasidan qon ketishi
Oshqozon yarasidan qon ketishi umumiy qon ketishining 15-20 % ni tashkil qiladi. Qon ketishi qisman yashirin va o'tkir (profuz) qon ketishlarga bo'linadi. Asosan qon ketishi yara devori buzilishi bilan boshlanadi.
Qisman (yashirin) qon ketishida 200 ml miqdorgacha qon ketgan vaqtda bemor qon ketganligini payqamasligi mumkin. Bu hollarda keyingi kuni bemor bir oz bequvvatlikni va axlatining qorayib chiqishini kuzatish bilan anglashi mumkin.
Profuz (ko'p miqdorda) qon ketishida qon ketishiga xos bo'lgan barcha belgilar o'tkir anemiya (kamqonlik) belgilari bilan kechadi. Bu holda umumiy darmonsizlik, tanglik, teri rangining keskin oqarib ketishi, quloqlardagi shovqin, bosh aylanishi, kuchsiz va tez tomir urishi, qon bosimi va tana haroratining tushib ketishi kabi belgilar bilan kuzatiladi.
Bexosdan boshlanadigan qonli qusiq asosan «quyuq qahva» rangida bo'ladi, bu holat qonning tuzli ishqorlari ta'sirida gematin moddasi hosil bo'lish jarayoni bilan ifodalanadi. Ba'zan kuchli qon ketishida qusiqdagi qon qip-qizil, ya'ni tuzli ishqor ta'sir qilib ulgurmaganligi sababli o'z ho- lida ajralishi mumkin. Ketayotgan qonning ichaklarga tushgan qismi esa qabziyat bilan qora tusda suyuq (melana) holda chiqadi.
Shu o'rinda ta'kidlab o'tish kerakki, qon ketishi nafaqat yara kasalligida, qolaversa jigar sirrozida qizilo'ngach venalarining keskin kengayishida ham bo'lishi mumkin.
Shifokorgacha bo'lgan tez yordam bemorga berilgan tinch holat, qorinning yuqorigi qismiga qo'yilgan muzli pufak, vena ichiga 5-10 ml 10 % kalsiy xlorid eritmasini yuborish, muskul oralig'iga 1-2 ml bir foizli vikasol eritmasini yuborish va shoshilinch ravishda zambilda jarrohlik bo'limiga eltish kabi tadbirlardan iboratdir.
Qorin bo'shlig'i a'zolarining o'tkir yallig'lanish kasalliklari
O'tkir appenditsit ko'richakdagi chuvalchangsimon o'simtaning yallig'lanishidir. O'rtacha bir yilda 250 ta odamdan bittasi o'tkir appenditsit bilan og'riydi, bu esa taxminan «O'tkir qorin» kasalligining 70 % ni tashkil qiladi. Asosan o'tkir appenditsit yosh va o'rta yosh odamlarda ko'proq uchraydi.
O'tkir appenditsit qorinda to'satdan og'riq tutib qolishi bilan bosh- lanadi. Bu kasallik odatda darakchilarsiz boshlanaveradi. Bir vaqtning o'zida ishtaha yo'qolishi, og'iz qurishi, ko'ngil aynishi, qayt qilish, ko'pincha bir marta, ammo ovqat iste'mol qilish bilan bog'liq bo'lmagan holda, tana haroratining subfebril (37,3-37,8 0С) darajasiga ko'tarilishi, taxikardiya bo'lishi bilan boshlanadi.
Ma'lum vaqt ichida og'riq butkul qorinning pastki o'ng qismiga o'tadi. Qorin devori kuzatilganda o'ng qismi nafas olishdan bir oz qoladi, paypaslaganda va boshqa har qanday harakat vaqtida bemor og'riqni his qiladi.
O'tkir appenditsitni davolash faqat jarrohlik yo'li bilan chuval- changsimon o'simtani kesib olish, appendektomiya usulida bajariladi. Shuning uchun hamma vaqt bunday bemorlar jarrohlik bo'limiga shoshilinch ravishda keltirilishi shart.
O'tkir xoletsistit - o't pufagining o'tkir yallig'lanishi. Asosan o'rta va keksa yoshdagi odamlarda uchraydi, nisbatan ayollarda ko'proq uchraydi.
Kasallikning klinik kechishi asosan bexosdan, o'ng qovurg'aosti sohasidagi og'riq bilan boshlanib, bemorlarda tana haroratining 38- 39 0Cga ko'tarilishi, bemorning ko'zida va ko'zga tashlanadigan shilliq pardalarida paydo bo'ladigan sariqlik bilan kechadi. Ba'zi hollarda og'riqning o'ng qo'lga, o'ng yelkaga uzatilishi bilan ham kechishi mumkin.
Bemorni tekshirish jarayonida taxikardiya (yurakning tez urishi), qorin devorining oldingi va o'ng qovrna sohasi muskullarining taranglashganligi kuzatiladi. O't pufagi yiringli yallig'langan va teshilgan hollarda peritonit rivojlanadi, shuning uchun bunday bemorlarni shoshilinch jarrohlik bo'limiga joylashtirish tavsiya qilinadi.
O'tkirpankreatit - oshqozonosti bezining yallig'lanishi bo'lib, barcha o'tkir jarrohlik kasalliklarining 9-12 % ni tashkil etadi, shu bilan birgalikda destruktiv, ya'ni a'zo yiringlab chirishiga olib keladigan hollari 25-30 % gacha boradi, bunday paytlarda esa o'lim 22-50 % gacha boradi. Ko'proq 30-50 yoshdagi bemorlarda uchraydi. Kasallikni keltirib chiqaruvchi asosiy omillardan biri yog'li, achchiq va spirtli ichimliklarni me'yoridan ko'p iste'mol qilishdir. Ayrim hollarda o't-tosh kasalliklari bilan og'rigan bemorlarda ham moyilliklar aniqlangan.
Kasallik bexosdan sanchiq bilan, qorinning yuqori qismidan boshlanadi. Og'riq haddan tashqari chidab bo'lmas darajada bo'lib, boshlanish nuqtasi oshqozonosti bezining qaysi qismi yallig'lanishiga bog'liq. Dum qismi yallig'langanda qorin devorining yuqori chap qismida, bosh va tana qismi yal-lig'langanda qorinning yuqorigi o'rta qismidan boshlanadi. Ko'p hollarda og'riq orqa, bel sohalariga va belbog' shaklida tarqalgan bo'lishi mumkin. Ayrim hollarda og'riq, ko'ngil aynishi qayta- qayta qusish va qorinning damlanishi bilan kechishi mumkin. Shular bilan birgalikda, yurak-tomir yetishmovchiligi (kollaps) belgilari, teri rangining oqarib ketishi, ko'zga ko'rinar shilliq pardalarning ko'karganligi, taxikardiya, tana haroratining pastligi kuzatiladi.
O'tkir pankreatit bilan og'rigan bemorlar shoshilinch shifoxonaga yotqizilishi va jarrohlik bo'limida davolanishi shart.
O'tkir ichak tutilishi - hamma yoshdagi bemorlarda uchrashi mumkin.
Ichak tutilishi - ichak bo'ylab uning ichidagi massaning biron-bir sababga ko'ra, harakatining vaqtinchalik yoki batamom to'xtashi bilan ta'riflanadigan kasallikdir. Ichak tutilishini ikki: mexanik va dinamik ko'rinishda o'rganish mumkin.
Mexanik ichak tutilishi bir necha sabablarga ko'ra bo'lishi mumkin - o'sma, yot jism, stenoz (torayish), ichakning tugilib qolishi, ichaklarning bir-biriga yopishishi va ularning tiqilishi.
Dinamik ichak tutilishida, ichakning bo'ylama va ko'ndalang qisqaruvchanlik xususiyatlari (peristaltikasi) buzilganligi tufayli, ovqat luqmasi yo'nalishining ichaklarda buzilishi kuzatiladi. Bu turdagi ichak tutilishi qorin bo'shlig'ida amalga oshirilgan og'ir operatsiyalardan va qorin bo'shlig'i a'zolarining shikastlanishlaridan keyin kelib chiqadi.
Ichak tutilishining asosiy belgilaridan biri qorindagi og'riq, sanchiqlar, ko'ngil aynishi va qayt qilish (avvaliga yeyilgan ovqat, keyinchalik o't suyuqligi, so'ngra axlat aralash «axlatli qayt» qilish) kuzatiladi. Bemorlar bunday hollarda harakatsiz, darmonsiz bo'ladilar, teri va shilliq pardalari oqimtir, qon bosimi nisbatan past, tana harorati pasaygan yoki me'yorida bo'ladi. Qorin devorining ko'rinishi assimetrik (notekis), bemorda ko'zga ko'rinarli ichak harakati vaqtida (peristaltika) kuchli og'riq tufayli uning chinqirib azoblanishi kuzatiladi. Paypaslaganda bemor qornida kuchli og'riq his qiladi, ba'zan ichak tutilishida qorin devorida tugunlarni, shishlarni paypaslab aniqlash mumkin. Bu hollarda shoshilinch choralar ko'rilmasa, qisqa vaqt ichida odam organizmining za- harlanish xavfi kuzatiladi. Ichak tutilishi bo'lgan hollarda bemorlarni shifoxonaga keltirish va lozim bo'lsa, operativ davo choralarini kechiktirmaslik darkor, aksincha, bemor hayoti xavf ostida qoladi.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:59 | Изох # 17 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| ...
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 16:59 | Изох # 18 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| AYIRUV A'ZOLARINING KASALLIKLARI VA JAROHATLARI
Ayiruv a'zolarining yopiq shikastlanishlari asosan kuchli transport to'qnashishlarida, yuqoridan pastga yiqilishda, tos suyaklarining sinishi (siydik ajratish yo'li)da kuzatilishi mumkin.
Ochiq shikastlar esa asosan bel yoki qovuqusti sohalarining yorilgan, sanchib kesilgan jarohatlarida uchraydi.
Siydik chiqarish a'zolarining shikastlanishlari va jarohatlari og'ir, xavfli shikastlar hisoblanib, ko'p hollarda travmatik shokka olib keladi. Bo'yrak shikastlanganda esa bel sohasida qattiq og'riq, buyrakoldi yog' qobig'ida qon to'planishi va siydikdan qon ajralib chiqishi (gematoma, gematuriya) kuzatiladi, gohida shu jarohatlar orqali siydik ajralib turishi ham mumkin. Bundan tashqari, siydik pufagi va yo'llari jarohatida siydik ajralishining vaqtinchalik yoki butunlay to'xtashi kuzatiladi.
Siydik qopini va siydik chiqarish a'zolari shikastlanishlarida yuqoridagi belgilardan tashqari, ko'p hollarda siydikning qorin bo'shlig'ida yig'ilish xavfi ham ko'p uchrab turadi va bu holat siydikli peretonit va infiltratga olib keladi.
Birinchi yordam: jarohat sohasiga yaxshilab spirt va yod bilan birlamchi ishlov berilgandan keyin, aseptik bog'lam qo'yib, shoshilinch zambilda yotqizilgan holda shokka qarshi chora-tadbirlarni qo'llab, zudlik bilan jarrohlik, yaxshisi, maxsus urologiya bo'limlariga eltish maqsadga muvofiqdir.
Siydik chiqarish a'zolari kasalliklari
Bu kasalliklarni ikkiga bo'lib o'rganish mumkin: yallig'lanish tufayli kelib chiqadigan (piyelit, sistit, paranefrit) va yallig'lanishga xos bo'lmagan (buyrak-tosh kasalligi) kasalliklar.
Adabiyotlarning xabar berishicha, buyrak-tosh kasalligi umumiy jarrohlik kasalliklarining 16 % ni tashkil qiladi. Ayni vaqtgacha tosh hosil bo'lish jarayoni to'liq ochilgan bo'lmasa-da, ba'zi sabablari aniqlangan. Bularga vitaminlar yetishmovchiligi (avitaminoz), buyrak va suyak sistemalari shikastlanishlari, siydik yo'llari infeksiyalari, ishqor va asoslar tengligining yo'qolishi, issiq iqlim sharoiti, ekologik ko'rsatkichlar kiradi. Kimyoviy tuzilishiga qarab, toshlar, uratlar, oksolatlar, fosfatlar va boshqa turlarga bo'linadi. Toshlarning buyrak va siydik yo'llarining shilliq pardalarida siljishidan buyrak jomi va siydik yo'llari muskullarining torayishi (spazm) paydo bo'ladi.
Asosan sanchiq va og'riqlar tosh yoki qumlarning buyrakdan chiqib, siydik yo'llarida siljishi vaqtida kuchli bo'ladi. Bunday hollarda siydikning chiqishi qiyinlashib, bo'yrak jomlari va qobig'ini katta bosim ostida kengaytirib, og'riqning yana ham zo'rayib ketishiga olib keladi. Bo'yrak sanchig'i bemor to'liq xotirjam bo'lgan paytda birdan boshlanib, og'riq XII qovurg'a yoki qorin sohasiga uzatilishi mumkin. Bunday sanchiqsimon og'riqlar bir necha daqiqalardan to bir necha soatlargacha cho'zilishi mumkin. Ko'p hollarda, og'riqlar siydik chiqarish yo'llari, siydik pufagi, son sohalari va jinsiy a'zolar atrofida ham bo'lishi mumkin. Siydikda qon aniqlanishi buyrak sanchig'ining doimiy ko'rsatkichlari hisoblanadi. Ayrim hollarda siydik bilan toshlarning tushishi 15 % gacha uchraydi.
Buyrak-tosh kasalliklarini davolash konservativ va jarrohlik yo'li bilan bo'lishi mumkin.
Birinchi yordam: bunday bemorlarga bel sohasiga issiq qo'yish, issiq vannalar, atropin, og'riq qoldiruvchi dori-darmonlar va ko'p miqdorda suyuqlik ichirish muolajalari tavsiya etiladi.
Yuqoridagi muolojalar ko'p hollarda sanchiqlarni qoldirishda katta yordam beradi. Jarrohlik muolajalarining asosan siydik yo'llariga tiqilib qolgan toshlar va ayrim hollarda buyrakni olib tashlash turlari qo'llaniladi. Oxirgi vaqtlarda toshlarni ultratovush nurlari bilan parchalash yo'li orqali - operatsiyasiz, tabiiy yo'llar bilan ajratib olinmoqda.
O'TKIR YURAK-TOMIR KASALLIKLARI VA BRONXIAL ASTMADA BIRINCHI TIBBIY YORDAM
Yurak ishemik kasalligi (YUIK) yig'ma tushuncha bo'lib, uning asosida yurak toj arteriyalaridagi qon oqishi va to'qimalardagi energetik ehtiyoj o'rtasida muvozanatning buzilishi natijasida kelib chiqadigan yurak muskuli kasalligi yotadi. YUIK yuzaga kelgach, ko'pincha surunkali xususiyat kasb etadi, bunga toj arteriyalarida aterosklerozning jadallashishi sabab bo'ladi. Ma'lum bosqichlarda u o'tkir kechishga o'tishi, ba'zan birlamchi infarkt yoki turg'un bo'lmagan stenokardiya xastaligini keltirib chiqarishi mumkin. Agar kasallik kechishi yaxshi tomonga o'zgarsa, turg'un stenokardiya ko'rinishida u yana YUIKning surunkali shakliga o'tadi.
YUIK AQSH, Yevropa mamlakatlari, Yaponiya kabi industrial rivoj- langan mamlakatlarda keng tarqalgan. Ko'proq 40-66 yoshdagi erkaklar kasallanib, ularnning 23,4 % da YUIK ning og'riqsiz shakllari kuzatiladi. Bunday kishilar shifokorlarga murojaat qilishmaydi, shu sababli ularda miokard infarkti ko'p uchraydi. YUIK natijasida har yili 5,4 dan 11,3 % gacha o'lim yuz berishi aniqlangan. Yurak-tomir kasalligidan kelib chiqa- digan hamma o'limlarning 53 % YUIK ga to'g'ri keladi. V. Lawn (1980 y) ma'lumotlariga ko'ra, AQSH da har kuni to'satdan 1200 kishi vafot etib, ularning 75 % yorib ko'rilganda, YUIK belgilari mavjud bo'lgan. YUIK O'zbekistonda 8 % dan 15,5 % gacha tarqalganligi ma'lum.
YUIK patogenezida 3 ta asosiy jarayon muhim o'rin tutadi:
1) lipoproteid spektrining buzilishi;
2) lipoproteid tashuvchi apo-V ning arteriya intima qavatiga tushishi;
3) arteriyaning intima qavati hujayralarida qondagi lipoproteidlarning boshqarilmaydigan tarzda ushlanib qolishi.
Bundan tashqari, quyidagilar katta ahamiyat kasb etadi:
- toj tomirlar trombozi;
- toj tomirlar spazmi;
- mikrotsirkulatsiyaning izdan chiqishi va qon yopishqoqligining ortishi. Bu omillar miokard ishemiyasini chuqurlashtiradi.
YUIK ning rivojlanish mexanizmidagi xatarli omillarga:
a) giperxolesterinemiya;
b) modda almashinishining buzilishlari (qandli diabet, podagra);
v) arterial gipertenziya;
g) chekish;
d) gipodinamiya;
e) semirish;
j) asab va hissiyotning toliqishlari va boshqalar kiradi.
YUIK ning quyidagi turlari tafovutlanadi:
- to'satdan bo'ladigan koronar o'lim;
- stenokardiya;
- miokard infarkti;
- kardioskleroz;
- xos bo'lmagan ko'rinishlar.
Stenokardiya («ko'krakning siqilishi») - qaytalanib turuvchi, siquvchi, sanchiqli, g'ijimlovchi, ko'krak orqasida hosil bo'luvchi og'- riqlar bilan tavsiflanadi. Bunday og'riqlar ko'pincha jismoniy zo'riqish, hissiyotga berilish va ba'zan osoyishtalik holatlarida ham kelib chiqadi.
Og'riq asosan chap yelkaga, ko'krak, bo'yin, pastki jag' va tishlarga uzatiladi. Ayni paytda bemor nafas olishga qiynaladi, xavotirga tushadi, harakatini to'xtatib, og'riq o'tguncha qimirlamay qotib turadi.
Keksa yoshli kasallarda og'riqni sezish kamroq yuz berib, kasallikning klinik belgilari nafas olishning qiyinlashishi, birdaniga havo yetmay qolishi va kuchli darmonsizlik bilan kechadi.
Muhim tashxisiy belgilaridan biri til ostiga nitroglitserin qo'ygach, og'riqning to'liq to'xtashi va shuningdek keltirib chiqaruvchi omillarning bartaraf etilishidan keyin og'riqning to'xtashi hisoblanadi. Og'riq odatda bir necha minut davom etadi.
Kechiktirib bo'lmaydiganyordam:
1) to'liq jismoniy va ruhiy tinchlikni ta'minlash;
2) til ostiga 1-2 dona nitroglitserin dorisini qo'yish;
3) tomirga yoki muskul orasiga 50 % li analgin eritmasidan 2 ml, 2 % li promedoldan 1 ml va 1 % li dimedrol eritmasidan 1 ml yuborish kerak. Agar bu dorilar vena ichiga yuboriladigan bo'lsa, aralashma 10 ml 0,9 % li natriy xlorid eritmasida suyultiriladi;
4) kuchli ifodalangan ruhiy bezovtalikda yoki yetarli natija bo'lmagan taqdirda oksigenoterapiya (kislorod bilan nafas oldirish)ni qo'llash mumkin. Transportirovka kasalning holatidan qat'i nazar, zambilda amalga oshirilishi kerak.
Harakat taktikasi kasalning toj arteriyalaridagi qon aylanishining qay darajada bo'lganligini va to'satdan o'lim kelib chiqish imkoniyatini aniqlash bilan belgilanadi. Jamoat joylarida va ko'chalarda bemorni shifoxonaning qabul bo'limlariga, hatto og'riq qolgan taqdirda ham, tekshirish uchun olib kelish kerak.
Quyidagi holatlarda:
1) og'riq 30 minutdan ko'p muddatga davom etsa;
2) xuruj kasalning hayotida birinchi marta yuzaga kelsa;
3) nitroglitsirin og'riqni qoldirmasa;
4) og'riq xurujlari bo'g'ilish, aritmiya, hushni yo'qotish bilan davom etsa, maxsus tez yordam brigadasi chaqiriladi. Chunki bu holatlarni noturg'un stenokardiya yoki miokard infarktining dastlabki holati deb baholash kerak.
To'xtovsiz yordam ko'rsatishning vazifasi og'riqsizlantirish va miokard infarktining hamda eng xavfli asoratlarning oldini olishga qaratiladi.
Buning uchun quyidagi terapiya qo'llaniladi:
a) to'liq tinch holatni yaratish;
b) uzoq vaqt davomida nitroglitsirinni qabul qilish - 2 ta tabletkadan til ostiga har 15 minutda (agar arterial qon bosimi juda pasaygan bo'lsa, nitroglitsin berib bo'lmaydi);
v) tezda qon ivishiga qarshi vositalar qo'llash - vena ichiga 10000 DB geparin yuboriladi;
g) artertial bosimi yuqori bo'lsa, pentamin yuboriladi;
d) siydik haydovchi preparatlar - laziks yoki furasemid 1-2 ta tabletkadan tavsiya etiladi.
e) miokardda kislorodga ehtiyojni kuchaytiruvchi preparatlarni (strofantin, eufillin, platifillin) iloji boricha bermaslik kerak.
Birinchi tibbiy yordam qayerda ko'rsatilishidan qat'i nazar, infarktoldi holatidagi kasal tezda maxsus ixtisoslashtirilgan kardiologik bo'limga yotqizilishi kerak.
O'tkir miokard infarkti (O'MI) YUIKning og'ir ko'rinishlaridan biri hisoblanadi. Miokard infarkti nekroz, yurak muskullarining ma'lum qismi o'lishidir. U bilan birga ko'plab organ va tizimlarning funksiyalarida buzilishlar yuzaga keladi.
Miokard infarktining ko'proq kuzatiladigan variantilari anginoz (og'riqli), astmatik va gastralgik (abdominal) hisoblanadi.
Anginozli variantida kuchli ifodalangan og'riq sindromlari uzoq davom etib, hatto kuchli og'riqsizlantiruvchi dorilar ham uni qoldira olmaydi, og'riq turli tomonlarga uzatiladi. Ko'p hollarda vegetativ buzilishlar bilan birgalikda kechadi: ko'ngil aynishi, qusish, o'lim xavfidan qo'rqish, sovuq ter bosishi kuzatiladi.
Asmatik varianti ko'proq avvalda miokard infarktini o'tkazgan qari yoshdagi bemorlarda kuzatiladi. Yurak astmasi xuruji va o'pka shishi bilan tavsiflanadi.
Gastralgik (abdominal) varianti - epigastral sohada va to'sh suyagi orqasida ifodalangan og'riq, shuningdek ko'ngil aynishi va qusish bilan kechadi. Dinamik ichak tutilishi belgilari kuzatilishi mumkin. Miokard infarkti tashxisi gospitalizatsiya qilingunga qadar bemorni so'rab- surishtirish, tekshirib ko'rish va EKG asosida qo'yiladi.
Ammo miokard infarktiga shubhalanish va bemorga birlamchi tibbiy yordam ko'rsatishni har bir ichki ishlar xodimi bilishi va bajara olishi lozim. Miokard infarkti bilan og'rigan hamma bemorlar shifoxonaga yotqizilishi shart.
Voqea sodir bo'lgan joydagi kechiktirib bo'lmaydiganyordam:
- og'riqsizlantirish - narkotik analgetiklar (promedol, morfin 1 ml tomirga)+dimedrol 1 % - 1 ml, fentanil 0,005 % - 1-2 ml+droperidol 0,95 % - 1 ml;
- ritm buzilishlarini davolash va oldini olish - lidokain 10 % - 1-2
ml;
- antikoagulyantlar yuborish - tomir ichiga yoki teri ostiga 10- 15000 DB geparin yuboriladi.
- sistolik arterial bosim 70 mm simob ustunidan pastga tushsa, tomir ichiga reopoliglyukin yoki poliglyukin yuboriladi.
O'tkir ishemik kasallikning ko'p asoratlari kasallikning birinchi kunida yuzaga keladi. Ko'pincha, bu asoratlar nafaqat kasallik prognozi, balki bemorning hayotiga bevosita xavf tug'diradi.
Ko'p hollarda qon aylanishining birdaniga to'xtab qolishi bemor kasalxonaga yotqizilgunga qadar yuzaga keladi. Bunga ko'proq yurak ritmining o'tkir buzilishi - fibrilyatsiya (yurak qorinchalarining fibrilyatsiyasi) sababchi bo'ladi. Fibrilyatsiyadan oldin juda kuchli og'riq xuruji bo'ladi, arterial bosim ko'tariladi.
Qon aylanishining to'satdan to'xtab qolishida hush yo'qotiladi, bosh miyaning faoliyati buziladi. Bosh miyada qon aylanishi to'xtagandan so'ng 3-5 minut o'tgach, ortga qaytmaydigan o'zgarishlar kelib chiqadi. Bu minutlar ichida bosh miya funksiyalari bosqichma-bosqich buziladi. Qon aylanishi to'xtagach, 10 sekunddan keyin hush yo'qoladi va klonik hamda tonik talvasalar boshlanadi.
Teri qoplamining keskin oqarishi rivojlanadi. Bo'yinning yirik arteriyalarida puls yo'qoladi. 20-30 minutdan keyin nafas buziladi, asta- sekin onda-sonda chuqur nafas oladigan - «baliq nafasi» bo'lib qoladi. Qon aylanishi to'xtagandan keyin 1-2 minut o'tgach, nafas olish to'xtaydi, yana 30-60 s o'tgach, ko'z qorachiqlari kengayadi. Klinik davrida ko'z qorachiqlari reanimatsion chora-tadbirlarga nisbatan qisqarish xususiyatini saqlab turadi. Bu narsaning yo'qolishi bosh miyaning qaytmas biologik o'limga uchraganligidan guvohlik beradi.
Shunday qilib, klinik o'lim effektiv qon aylanishining hamma belgilarining yo'qligidir (hush yo'qolgan, yirik arteriyalarda puls yo'q, qon bosimi va nafas aniqlanmaydi). Bu davrda miyadagi o'zgarishlarni ortga qaytarish mumkin. O'rtacha bu vaqt qon aylanishi to'xtagandan keyin 3 minut davom etadi. Bu holat to'satdan yuz bergan o'lim tushunchasi bilan bir xilda emas. U narsa qon aylanishining to'xtash sabablari to'g'risida ma'lumot beradi, lekin miyadagi metabolizm buzilishlari chuqurligi to'g'risida ma'lumot bermaydi.
Infarkt bilan kasallangan bemorga faqat statsionar sharoitlardagina maksimal samarali davolash mumkin. Bemorda og'riq xuruji boshlan- gandan keyin ertaroq uni transportirovka qilish kechikib transportirovka qilishga qaraganda xavfsizroq. Miokard infarkti bilan og'rigan bemorni kardiogen shok, o'pka shishi bor yoki aritmogen kollaps vaqtida transportirovka qilish mumkin emas.
Lekin bu qarshiliklar nisbiy bo'lib, agar butun transportirovka davomida to'xtovsiz dori yuborish ta'minlansa va kerakli bo'lgan tiriltirish yordamini ko'rsatadigan uskunalar mavjud bo'lsa, kasalni zudlik bilan evakuatsiya qilish kerak. Adekvat og'riqsizlantirishga erishilgach, kasalni transportirovka qilishga bo'lgan moneliklar kamdan-kam holatlarda saqla- nib qoladi.
Yurak ritmining o'tkir buzilishlari
Yurakning eng muhim funksiyalaridan biri avtomatizm funksiyasi, boshqacha qilib aytganda, chastotali elektrik impulslar ishlab chiqarish qobiliyati bo'lib, u organizm ehtiyojlariga mos kelishi kerak. Yurakning maxsus tuzilmalari elektr impulsini ma'lum tezlikda o'tkazish qobiliyatiga ega bo'lib, norma bo'yicha odamda to'g'ri sinusli ritm saqlanganda minutiga 60-90 ta yurak urishini tashkil etadi. Qandaydir sabablar bilan yurakning o'tkazuvchi tizimida normal funksiyaning buzilishlarida uzilishlar kelib chiqadi va bu narsa aritmiya deb ataladi.
Ekstrosistoliya - yurakning muddatidan avval qisqarishi. Ekstro- sistoliya mavjudligini pulsni va yurakni tekshirib aniqlash mumkin. Kasal o'zini xuddi yuragi to'xtab qolgandek his qiladi va undan keyin kuchli turtki sezadi. Uzilishlar uzoq davom etsa, bosh aylanishi, madorsizlik, ko'rishning xiralashishi (ko'z oldi qorong'ilashishi, ko'ngil aynishi) kuzatiladi.
Qat'iy tashxis EKG asosida qo'yiladi.
Kechiktirib bo'lmaydiganyordam: ko'pchilik hollarda ekstrosistoliya uchun shoshilinch davo talab qilinmaydi, uzoq va tez-tez kuzatiladigan xurujlarda kasalni shifoxonaga yuborish kerak. Agar ekstrosistoliya miokard infarkti gipertonik kriz fonida yuzaga kelib, turg'un ahamiyat kasb etsa, quyidagi chora-tadbirlarni qo'llash kerak:
1) maxsus kardiologik brigada yoki «tez yordam» mashinasini chaqirish lozim;
2) ichishga 50-80 tomchi valokardin yoki 50-80 tomchi korvalol beriladi;
3) bemorni zambilga yotqizib, kardiologik statsionarga yotqizish uchun jo'natiladi.
Tebranma aritmiya amaliyotda ancha ko'p uchraydi. Doimiy, ko'pdan davom etib kelayotgan va paroksizmal, kutilmagandagi xuruj ko'rinishida yuzaga keladigan turlari farqlanadi. Kasallik yurakning tartibsiz qisqarish faoliyati bilan tavsiflanib, puls aritmiyasi, uning notekis to'liqligi va defitsiti bilan ifodalanadi. Tashxis EKG tekshirishlari bilan tasdiqlanadi.
Kechiktirib bo'lmaydiganyordam:
a) bemorga tez yordam ko'rsatish uchun maxsus kardiologik brigadani chaqirish va uni tezlik bilan kasalxonaga yotqizish kerak;
b) yurak glikozidlari berishni boshlash lozim: strofantinning 0,05 % li eritmasidan 0,5 ml ni 10 ml fiziologik eritmada eritib, tomirga yuboriladi;
v) 10 ml panangin tomir ichiga yuboriladi;
g) kordaron 2-4 ml tomir ichiga beriladi.
Paroksizmal taxikardiya to'satdan yuzaga keladi. Xurujlar 10-15 minutgacha davom etadi. Yurak qisqarishlarining soni minutiga 200-220 tagacha yetadi.
Bunday taxikardiyaning xavfi shundaki, yurak qisqarishlarining soni juda katta bo'lganligi uchun yurak bo'lmachalari qonga yaxshi to'lmaydi, shu sababli yurakning tomirlarga tashlayotgan qon hajmi keskin kamayib ketadi. Yurak yetishmovchiligi belgilari yuzaga keladi. Bunday hollarda bemorda tez va kichik puls aniqlanadi, arterial bosim juda pasayib ketadi.
Kechiktirib bo'lmaydiganyordam:
- tezlikda «adashgan nerv sinamasi»ni quyidagicha qo'llash mumkin: a) ko'z olmasiga bosish; b) bemorga kuchanishni tavsiya qilish; v) sun'iy qusishni chaqirish;
- dori-darmonlardan: a) fiziologik eritmada eritilgan 0,05 % - 0,5 ml strofantinni tomirga yuborish; b) betta-blokatorni (obzidin, anaprilin) til ostiga qo'yish; v) novakainamiddan 10 ml 10 % li eritmasini 10 ml fiziologik eritmaga qo'shib tomirga yuborish (bo'lib-bo'lib 2 ml dan, har bir dori yuborilgach, arterial bosim nazorat qilib turiladi).
Yurak o'tkazuvchanligining buzilishlari
Elektr impulsining yurak bo'ylab tarqalishi qat'iy qonuniyat bo'yicha amalga oshiriladi. Bu narsaning buzilishi o'tkazuvchanlikning bloka- dalanishi bilan yuzaga keladi, uning qisman (odatdagi yo'l bilan sekinroq o'tadi) va to'liq (impuls o'z yo'lidan o'tolmay, aylanib o'tishga majbur bo'ladi) buzilishi kuzatiladi. O'tkazuvchanlikning bu buzilishlari turli kasallik va holatlarda kuzatilishi mumkin. Ko'proq bu narsalar toj tomir- lardagi qon aylanishining buzilishlari va yurakning yallig'lanishlarida xavfliroq bo'ladi. Klinik jihatdan yurak bo'lmachalari va qorinchalari o'tkazuvchanligining buzilishlari - atrioventrikulyar blokadalar xavfliroq hisoblanadi. Blokadaning 3 ta bosqichi farqlanadi.
1- bosqichdagi o'zgarishlarni faqat EKGda aniqlash mumkin. Klinik jihatdan u o'zini namoyon etmaydi va maxsus davolashni talab qilmaydi.
2- bosqichdagi atrioventrikulyar blokadada pulsning kamayishi aniqlanadi. EKG tekshirishlarida qattiq chiziqning davriy struktura o'zgarishlari qorinchalar qisqarishlarining tushib qolishi ko'rinishida, puls to'lqinlarining davriy yo'qolishida namoyon bo'ladi.
Kechiktirib bo'lmaydigan yordam sifatida venaga 1 ml 0,1 % atropin eritmasi, til ostiga 1 dona izadrin tabletkasi, muskul orasiga 1 ml 1 % li mezaton eritmasi, 60 mg prednizalon yoki 250 mg gidrokortizon, 60 mg laziks yuboriladi.
Atrioventrikulyar blokadaning 3-darajasi juda xavfli bo'lib (to'liq blokada), EKGda yurak bo'lmachalari va qorinchalarining nomutanosib ishlayotganligi ko'rinadi. Klinik jihatdan bunday kasallarda pulsning minutiga 60 tadan kamligi kuzatiladi. Puls qancha kam bo'lsa, yurak yetishmovchiligi shuncha kuchli ifodalangan bo'ladi. Blokadaning uchinchi darajasida davriy ravishda Morgani - Adams - Stoks xurujlari namoyon bo'lib, bunda birdaniga bemorda hushni yo'qotish, talvasaga tushish, nafas olishning buzilishlari kuzatiladi. Bu holatlar qon aylanishining samarali buzilishlari davriy yuzaga kelib turishi sababli doimiy ehtiyotkorlikda bo'lishni, tiriltirish choralarini qo'llashni talab qiladi.
Atrioventrikulyar blokadaning 3-darajasida eng samarali davo bo'lib elektrli kardiostimulyatsiya hisoblanadi. Dori-darmon bilan davolash odatda yaxshi natija bermaydi.
Atrioventrikulyar blokadaning 2 va 3-darajalari bilan og'rigan bemorlar, albatta, aritmiyani davolash uchun maxsus bo'limlarga yotqiziladi.
O'tkir yurak-tomir yetishmovchiliklari
Kardiogen shokning quyidagi turlari farqlanadi:
a) reflektor (og'riqli);
b) haqiqiy;
v) erektil;
g) aritmik;
d) miokardning yorilib ketishi natijasidagi shok.
Reflektor shokdagi og'riq sindromi reflektor mintaqalarni qo'zg'atib, periferik qon tomirlarning kengayishi hisobiga arterial bosimning pasayishiga olib keladi. Ba'zan arterial bosimning pasayishi oldidan uning ko'tarilish fazasi kuzatiladi. Agar og'riq to'xtatilgach, arterial bosim me'yoriga qaytsa, bu narsa reflektor shok tashxisini tasdiqlovchi mezon hisoblanadi. Kardiogen shok tashxisi EKGda o'ziga xos belgilar bo'lganda va miokard infarktining klinik belgilari yuzaga kelganda qo'yiladi: normatoniklar uchun sistolik arterial bosim 80 mm simob ustunidan va gipertoniya kasali bor bemorlar uchun 90 mm simob ustunidan pasaya boshlasa, tana haroratining pasayishi va teri qoplamlarining namligi, oliguriya (anuriya), shuningdek, vazoretseptor preparatlarning (mezaton, noradrenalin) vena ichiga bir marta yuborilishi natija bermaganda. Bu belgilar kardiogen shokning haqiqiy shakliga ko'proq tegishlidir.
Aritmogen (aritmik) shokda u paroksizmal taxikardiya, tebranma taxiaritmiya, to'liq atrioventrikulyar blokada, qon aylanishining minutlik hajmi qisqarishi bilan bog'liq arterial bosimning pasayishi, periferik qon tomirlarning kompensatsiyalanuvchi qisqarishlari oqibatida kelib chiqadi. Shokning bu ko'rinishlari ritmning paroksizmal buzilishlari va yurak blokadasida miokard infarktisiz rivojlanadi. Yurak ritmi tiklansa, arterial bosim stabillashadi va shok belgilari yo'qoladi. Yurak miokardining yorilishi (qorinchalar o'rtasidagi devorning yorilishi yoki miokard tashqi devorining yorilishi) natijasidagi shok juda kam kuzatiladi.
Yurak chap qorinchasidagi o'tkir yetishmovchilik
O'pka shishishining klinik ko'rinishi ancha ifodalangan nafas qisilishlari ko'krakning yurak old cho'qqisi qismida, juda ifodalangan nafasning xirillashi, teri va lablarning sezilarli ko'karishlari bilan kechadi.
Yurak astmasida nafas qisilishlari ancha kuchli bo'lsa, xirillash bo'lmasligi yoki orqa pastki bo'lmalarda kuchsiz xirillashlar bo'lishi mumkin. O'pka shishi arterial bosimning turli darajalarida rivojlanishi mumkin, ammo ko'pincha arterial gipertenziyada kuzatiladi.
Agar arterial bosim past bo'lsa va kardiogen shok bilan birga kelsa, natija ancha xavfli bo'lishi mumkin.
Miokardning o'tkir infarktida kechiktirib bo'lmaydigan tez tibbiy yordam ko'rsatish bir qator bir-biriga o'xshash chora-tadbirlardan tashkil topadi: og'riqsizlantirish, ritm buzilishlarini davolash va yurak o'tka- zuvchanligi buzilishlarini tiklash; antikoagulyantlar, fibrinolitiklar va antiagregantlar yuborish; arterial bosimni me'yorlashtirish, qon aylanishi buzilishlarini korreksiyalash; bosqichma-bosqich davolashni takomil- lashtirish va bemorni statsionarga jo'natish.
Bemorni kasalxonaga olib borguncha bo'lgan bosqichda og'riqni qol- dirish eng muhim yordam bo'lib hisoblanadi. Qon aylanishi buzilmagan holda og'riq uncha kuchli bo'lmasa, narkotik analgetiklarni (promedol, omnapon yoki morfin - 1 ml vena ichiga) yuborish mumkin. Odatda, bu preparatlar antigistamin preparatlari bilan aralashtirilib (1 ml 1 % li dimedrol eritmasi, 1-2 ml 2,5 % li pipolfen) beriladi (narkotik moddalar ta'sirida kelib chiqadigan ko'ngil aynishi va qusishning oldini oladi).
Ancha ifodalangan og'riq, xususan gemodinamika buzilishlari mavjud (gipotenziya, kollaps) bo'lganda neyroleptanalgeziya usuli qo'llaniladi. Bunda narkotik analgetiklar (1 ml 1 % li morfin eritmasi, 1-2 ml 0,005 % li fentanil eritmasi) neyroleptik vositalar bilan birgalikda (droperidol - 0,25 % li 1-4 ml eritma) tomirga yuboriladi. Preparatlarning dozalari klinik ma'lumotlar hisobga olingan holda tanlanadi (bemorning yoshi, miya tomirlarida ateresklerozning ifodalanganligi, nafas funksiyasining buzilish darajalari, gemodinamikaning buzilishlari mavjudligi). Narkotik vositalar qatoriga kiruvchi moddalar nafasni buzishini hisobga olib, uning dozasi individual tanlanadi. Miokard infarkti bilan og'rigan bemorga yuqorida keltirilgan fikrlar befarq emasligini hisobga olib, bu preparatlarni bo'lib-bo'lib berish usuli qo'llaniladi.
Narkotik moddalar nafasni so'ndiruvchi zararli ta'sir ko'rsatgudek bo'lsa, og'riqsizlantirish uchun boshqa variant qo'llash kerak bo'ladi (glukoza-novakain aralashmasi - 20 ml 5 % li novakain va 100 ml 5 % li glukoza aralashmasini tomchi usulida yuborish), azot ikki oksidi va kislorod aralashmasini AN-8 apparati yordamida ingalatsiya qilish (avval toza kisloroddan 2-3 minut davomida nafas oldirib, asta-sekin azot ikki oksidining konsentratsiyasi orttirilib boriladi va u 80 % ga yetkaziladi, effektga erishilgach, kislorod va azot ikki oksidining nisbati 1:1 qilib nafas beriladi).
Keyingi vaqtlarda og'riqsizlantirishning yangi usuli - elektroanal- geziyadan foydalanilmoqda, bu narsaga fentanilning uncha katta bo'lma- gan dozasi (0,5-1,0 ml 0,005 % li eritma) va chastotasi 1000-1500 gs bo'lgan elektrik impulslar (tok kuchi 1,5-3 mA) elektroanalgeziya apparati yordamida erishiladi. Bu narsa yordamida effektiv og'riqsizlantirish bemorni transportirovka qilish va keyinchalik davolash vaqtida ham 2-3 soat davomida uzaytirish mumkin.
Nafas olish funksiyalari buzilgan bemorlarda iroda stimulyatsiyasi qo'llaniladi (davolovchi xodimning og'zaki buyrug'i bilan nafas olish).
Kardiogen shokda davolashni og'riq sindromini yo'qotishdan boshlash kerak. 10-15 minut ichida gemodinamik effekt bo'lmasa, kardiogen shokda esa sistolik (70 mm simob ustunidan) va puls bosimlari (15 mm simob ustunidan) past bo'lsa, reopolyuglyukin yoki poliglyukin, vazopressorlar, steroid garmonlar yuborish kerak bo'ladi. Kislota-ishqor muvozanatini saqlash uchun 2-4 % li bikarbonat natriy eritmasi (200-400 ml) yuboriladi.
Miokard infarktining o'tkir davrida tomir ichiga antikoagulyantlar va fibrinolitiklar (tez oqim bilan 10 000-15 000 DB geparin; tomchi bilan 60 000-90 000 DB fibrinolizinni 300-500 ml 0,9 % li natriy xlorid erit- masida) yoki 500 000-750 000 DB streptokinaza avelizini (streptazalar) 250-300 ml fiziologik eritmada eritib yuboriladi.
O'tkir miokard infarkti bilan og'rigan hamma bemorlar intensiv terapiya palatasiga yoki reanimatsiya bo'limiga yotqizilishi, bemor bevosita kardiolog vrachga topshirilishi kerak.
Arterial gipertoniya
Gipertonik kriz arterial bosimning to'satdan ko'tarilishi va asab-qon tomir tizimida gormonal va gumoral buzilishlar bilan tavsiflanadi. Kriz gipertoniya kasalining hamma bosqichlarida va simptomatik giper- toniyalarda (o'tkir va surunkali glomerulonefrit, piyelonefrit, feoxromatsi- toma, nefropatiya, miya o'smalari va b.) kuzatilishi mumkin. Ko'pchilik kasallarda kriz yurak-tomir tizimining markaziy asab tizimi orqali boshqa- rilish mexanizmlarining buzilishlari va arterial bosim mavjudligi asosida kelib chiqadi.
Kriz holatiga olib keladigan bevosita omillar quyidagilar hisoblanadi: ruhiy emotsional stressli vaziyatlar, jismoniy zo'riqish, markaziy asab tizimining gipoksiyasi (miyaning ortostatik gipoksiyasi, havosi buzilgan binolarda bo'lish va b.); atmosfera va fizik omillar ta'sirida (atmosfera bosimining keskin o'zgarishi, havo namligining ortishi va haroratning pa- sayishi, quyosh radiatsiyasi faolligining o'zgarishi, atmosfera havosining ifloslanishi, vibratsiya, elektromagnit nurlanishlari va b.); gipotenziv dori- darmonlarning birdaniga to'xtatib qo'yilishi (gemiton, dopegit va b.).
Klinik krinishi. Gipertonik kriz serebral, kardial va vegetativ xususiyatga ega buzilishlar bilan namoyon bo'ladi. Tashxis bemorning bosh og'rig'iga (pulslanuvchi va doimiy), bosh aylanishi, shuningdek serebral simptomatik belgilarning - ko'ngil aynishi, qusish, ko'rish funksiyalarining buzilishlari namoyon bo'lishi asosida qo'yiladi.
Gipertonik kriz ko'pchilik hollarda to'satdan boshlanadi va jo'shqin kechadi. Hozirgi davrda gipertonik krizni ikki turga bo'lishadi. Birinchi ko'rinishdagi krizda yuqorida sanab o'tilgan simptomlar va gipertoniya kasalligining boshlang'ich bosqichlariga xos belgilari bo'ladi (A. L. Myasnikov tavsifi buyicha 1 va 2-bosqichlari).
Ikkinchi ko'rinishdagi krizlar ancha og'irroq serebral simptomlar bilan kechadi: bemorlar befarqroq, ba'zan hushini yo'qotib turadi, boshi kuchli og'riydi, boshi aylanadi, qusadi, ko'z oldida jimirlashlar hosil bo'lishi natijasida ko'rishi buziladi, yorug'likni ajrata olmay qoladi va vaqtinchalik ko'rlik kelib chiqishi mumkin.
Klinik ko'rinishlari bo'yicha krizlar serebral va kardial, shuningdek aralashgan serebrokardial ko'rinishlarga bo'linadi.
Krizlarni asoratli va asoratsiz ko'rinishlarga bo'lish maqsadga muvofiqdir. Odatdagi simptomatikaga regionar (organlarning) qon aylanishining buzilishi belgilari qo'shilsa, bu asoratli gipertonik krizlarga kiradi. Krizning avjida unga o'pka shishi qo'shilsa, bu gipertonik krizga chap qorincha yetishmovchiligi asorati qo'shilganligidan dalolat beradi. Krizga o'ziga xos og'riq qo'shilsa, EKGda o'choqli simptomatika bo'lmasa, bu stenokardiyali asorat, og'riq sindromi EKGda o'choqli patologiya bilan namoyon bo'lsa, o'tkir karonar yetishmovchiligi (miokard infarkti)dan dalolat beradi.
Agar uzoq davom etgan krizda umumiy miya simptomatikalari bilan lokal (o'choqli) nevrologik simptomatikalar (sezgining buzilishlari, falajlik va b.) kuzatilsa, gipertonik krizning o'tkir miya-qon tomirlari yetishmovchiligi asoratlari to'g'risida o'ylash kerak.
Gipertonik krizlar bilan og'rigan bemorlarni bunday ko'rinishlarga bo'lishdan maqsad, ularni maxsuslashtirilgan statsionarlarda (kardiologik, asab kasalliklari) davolash lozimligini ko'rsatadi.
Kechiktirib bo'lmaydigan yordam: gipertonik krizdagi birinchi va asosiy chora-tadbir arterial bosimni pasaytirishdan iboratdir. Gipotenziv vositalarning katta arsenali kasalxonaga olib borguncha arteral bosimni pasaytirish imkoniyatini beradi. Arterial bosimni pasaytirishda ikki taktik usulni qo'llash maqsadga muvofiqdir.
Agar bemorda serebral va koranar qon aylanishining buzilish belgilari bo'lmasa, gipertoniya boshlang'ich bosqichlarda bo'lsa, arterial bosimni tezda, 2-10 minut davomida pasaytirish ehtimoli bor. Agar bemorda gipertoniya kasalligining kech bosqichlari (2 va 3-bosqich) bo'lsa, miya (surunkali miya qon-tomir yetishmovchiligi), insultning qoldiq ko'ri- nishlari (bosh aylanishi, xotiraning susayishi va b.) yetishmovchiliklari ifodalangan bo'lsa, arterial bosimni asta-sekin - 20-40 minut davomida pasaytirish taktikasi qo'llaniladi.
Arterial bosimni pasaytirish tezligi dorini qay yo'sinda yuborish bilan boshqariladi.
Gipertoniya kasalligining boshlanish bosqichlarida koranar va miya aterosklerozi belgilari bo'lmasa, tezda, 2-10 minut davomida arterial bosimni pasaytirish taktikasi - vena ichiga oqim bilan quyidagi preparatlardan birini yuborish kerak: dibazol (5 % li eritmadan 6-8 ml), furosemid (40-60 mg), uregit (50-100 mg), droperidol (1-4 ml 0,25 % li eritma), klofelin (0,1 % li eritmadan 1 ml), rausedil (1-2 ml 0,1 % li eritma), obzidan (5-10 mg). Effekt 1-5 minut davomida yuzaga kelib, arterial bosimning maksimal pasayishi 20-40 minutda qayd etiladi.
Gipertoniya kasalligining kechikkan bosqichlarida yoki simtomatik gipertoniyada, miya va koranar aterosklerozining ifodalangan ko'rinish- larida (asosan o'tkir koranar yoki miya-qon tomir yetishmovchiligi asoratlarida) arterial bosimni asta-sekin, 20-40 minut davomida, birinchi guruh preparatlarini venaga tomchi usulida yuborib yoki quyidagi dorilarni oqim bilan yuborib pasaytiriladi: dibazol (0,5 % li eritmadan 6- 10 ml yoki 1 % li eritmadan 3-5 ml), magniy sulfat eritmasi (25 % li eritmadan 10 ml) tomirga juda sekinlik bilan yuboriladi (bemorda qizib ketishning yoqimsiz belgisi bo'lmasligi uchun).
Yana oqim bilan droperidol (0,25 % li 1-2 ml), furosemid (40-60 mg) yoki uregit (50-100 mg) ni tomirga yuborish mumkin.
Birlamchi kriz tashxisi qo'yilgan, og'riqni to'xtatib bo'lmagan va asoratlar bilan kechadigan bemorlar kasalxonaga yotqiziladi. Asoratli ko'rinishdagi va birinchi guruh preparatlarini qabul qilgan bemorlarni transportirovka qilishda zambildan foydalanish zarur bo'ladi. Birinchi guruh preparatlarini qabul qilgan bemorlarning 2-3 soat davomida o'rnida yotishi zarurligi to'g'risida ogohlantiriladi.
Buyrak genezi sababli kelib chiqadigan simptomatik gipertoniya krizlari ham gipertonik krizlarni davolashdagi kabi usullar bilan davolanadi.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 17:00 | Изох # 19 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| ...
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 17:00 | Изох # 20 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| Bronxial astma
Bronxial astma - o'tkir nafas yetishmovchiligida yetakchi o'rinni bo'g'ilish va ekspirator nafas qisishi egallaydigan kasallik.
Kasallik tasnifida u noallergik va allergik ko'rinishlarga bo'linadi.
Noallergik bronxial astma juda kam uchraydi va u nafasning markazdan boshqarilishi va silliq muskullar tonusining buzilishi bilan bog'liq bo'ladi.
Allergik bronxial astma infeksion-allergik va noinfeksion-allergik turlarga bo'linadi. Burun tomoq kasalliklari, bronxitlar (surunkali bronxit), o'pka kasalliklarida (surunkali zotiljam, qaytar zotiljam va b.), endo va ekzotoksinlar sensibilizatsiyasi oqibatida kelib chiqadi. Atopik turi (noinfeksion-allergik) noinfeksion allergenlarga nisbatan (gul changi, xo'jalik va sanoat changlari) yuqori sezuvchanlik oqibati bo'lib hisoblanadi. Uzoq davom etadigan surunkali kasallikda organizmning allergiyalanish jarayoniga reaktivligi tashqi yoki ichki muhitning nafaqat biron-bir omiliga, balki bir qator yoki bir guruh allergenlarning allergiyalovchi omillariga (insolatsiya, meteoomillar, hid, dori-darmonlar, his-hayajon va b.) nisbatan o'zgaradi. Nafas qisish xurujlari turli-tuman endogen va ekzogen ta'sirlar sababli kelib chiqishi mumkin.
Klinik krinishlari. Kasallikning qanday ko'rinishda bo'lishidan qat'i nazar, bronxial astmada 3 ta bosqich tafovutlanadi: astmoid sindrom, bronxial astma xuruji (yengil, o'rtacha og'irlikda, og'ir), astmatik holat (asmatik status). Kasallikning yuqorida ko'rsatilgan bosqichlari klinikasi o'tkir nafas yetishmovchiligidagi nafas qisishining og'irligi bilan bir-bi- ridan farqlanadi.
Astmoid sindromi bo'g'ilish (havo yetishmasligi) bilan tavsiflanadi. Bu narsa ko'proq surunkali astmoid bronxitda kuzatiladi. Nafas olish tezlashib, nafasni chiqarish biroz uzayadi. Auskultatsiyada qattiq nafas eshitiladi, bunda bir oz quruq xirillash bo'ladi. Quruq yo'tal, ba'zan avval ajralib turgan balg'am to'xtab qoladi. Bo'g'ilish odatda uzoq davom etmaydi, simpatomimetiklar va bronxodilatatorlar ta'sirida osongina yo'qoladi (teofedrin va eufillin tabletkalari). Astmoid sindromining boshlanishi ko'pincha surunkali o'pka jarayonlarini (surunkali bronxit, interstitsial zotiljam) eslatadi.
Bronxial astmaning birinchi klinik belgisi quruq azobli yo'tal hisoblanadi. Kasallik ko'pincha to'satdan o'tkir boshlanadi, bemorlar kasallik boshlangan vaqtning soati va minutigacha aytib berishlari mumkin. Xuruj boshlanishidan oldin bo'ladigan belgilarga tomoq qurishi, yo'tal, tumov va terining qichishi kiradi. Xurujning davomiyligi bir necha minutdan bir necha sutkagacha (og'ir turlarida) bo'lishi mumkin. Bemorlar ko'pincha majburiy holatga o'tadilar - turgan yoki o'tirgan holatda krovatni qo'llari bilan ushlab, ko'krak qafaslarini bir oz kerib, boshlarini maksimal orqaga egib, og'zilarini katta ochib, havo yutayotganga o'xshaydilar (ortopnoe holati). Ekspirator harsillash (nafas qisishi) - nafas olish vaqti nafas chiqarish vaqtiga nisbatan 2 marta qisqargan (normada nafas chiqarish vaqti nafas olish vaqtidan 2-4 marta qisqa bo'ladi). Nafas olishlar soni minutiga 60 taga yetadi. Nafas olishda qo'shimcha yordamchi nafas olish muskullari ishtirok etadi (yelka, qorin va bo'yin muskullari). Bemorning xirillab nafas olishi masofadan eshitilib turadi.
Bronxial astmaning yengil, o'rtacha va og'ir turdagi xurujlari farqlanadi. Yengil xurujlar uzoq muddat davom etmasdan, tezda to'xtaydi. Xuruj to'xtaganda yo'tal va xirillash ham to'xtaydi. O'rtacha og'irlikdagi xurujlar davomli bo'lib, tez-tez qaytalanib turadi va faqat tomirga dori yuborilgandagina to'xtaydi. Xuruj to'xtaganda yo'tal va quruq xirillash saqlanadi. O'pka emfizemasi va o'pka-yurak yetishmovchiligi kabi asoratlar rivojlanishi mumkin. Og'ir turida xuruj bir kunning o'zida bir necha marta qaytalanishi va dorilar ta'sirida juda sekin to'xtashi mumkin. Xuruj to'xtaganda yo'tal, quruq xirillash, terining ko'karishi, nafas chiqarishning uzayishi davom etadi. Asoratlar esa odatdagidan oldinroq rivojlanishi mumkin.
Astmatik holat (astmali status) - bronxial astmaning og'ir bosqichi hisoblanib, bronxlarning diffuz buzilishi hisobiga paydo bo'ladi va dorilar ta'sirida ham juda uzoq muddat (sutkalab) to'xtamaydi, natijada gipoksik koma holatiga o'tib, keyinchalik o'lim yuz berishi mumkin.
Asmatik holatning kelib chiqishida o'pkaning yallig'lanish kasal- liklari xuruji, allergenlar bilan davomli kontaktda bo'lish, glyu- kokartikoidlarni birdaniga qabul qilishni to'xtatish va antigistamin prepa- ratlarni nazoratsiz o'zboshimchalik bilan qabul qilish muhim o'rin tutadi.
Bronxial astma tashxisini bemorni kasalxonaga yotqizgunga qadar ham qiyinchiliksiz bajarilishi mumkin (o'tmishdagi xurujlar, adreno- mimetik va eufillinning samaradorligi, kasalxonadagi avvalgi tekshirishlar, auskultatsiyadagi o'ziga xoslik (hushtakli quruq xirillashlar), ekspirator nafas qisishining mavjudliklari.
Bronxial astmaning tashxisini qo'yishda yurak, uremik, serebral va isterik (jazavali) kasalliklar astmalaridan differensiallash (farqlash) lozim.
Bronxial astma xurujida birinchi tez tibbiy yordam ko'rsatishda katta yoshli va ayniqsa, keksalardagi yurak hamda aralash astmalardan bronxial astmani farqlay bilish kerak. Tashxis qo'yish vaqtida bemorning yoshini (odatda bronxial astma bilan o'spirin va o'rta yoshdagilar og'riydi), o'tkazayotgan yo'ldosh kasalliklarini (bronxial astmada surunkali bronxit va zotiljam, yurak-tomir kasalliklari yurak astmali bemorlarda), nafas qisishining xususiyatini (bronxial astmada ekspirator, yurak astmasida esa inspirator), auskultatsiya ko'rsatkichlari (bronxial astmada hushtakli quruq xirillash va cho'zilgan nafas chiqarish, yurak astmasida esa cho'zilgan nafas olish va xirillashsiz qattiq nafas yoki o'pkaning orqa pastki qismida to'xtash xirillashlari)ni hisobga olish kerak.
Shoshilinch yordam. Asosiy vazifa astma xurujini to'xtatish va astmatik holatdan bemorni olib chiqish hisoblanadi. Davolash ko'proq kasallikning og'ir yoki yengilligiga bog'liq bo'ladi.
Bronxial astma va astmoid sindromning yengil xurujida tabletkalar va adrenomimetiklarni ingalatsiya qilish tavsiya qilinadi: 1-2 ta 0,025 li efedrin tabletkasi, 0,005 li izadrin (novodrin, euspiran)ni til ostiga qo'yishi yoki 1 % li 0,5-1,0 ml eritmasini ingalatsiya qilish, 0,02 li alupentni til ostiga qo'yishi yoki 2 % li 0,5-1,0 ml eritmasini ingalatsiya qilish, 0,1- 0,15 eufillin, 1 ta tabletka teofedrin qabul qilish.
O'rtacha va og'ir darajadagi xurujlarda eufillinning 2,4 % li eritmasidan 10 ml shpris yordamida tomirga asta-sekin yuboriladi.
Agar bemorlarda kuchli taxikardiya bilan yurak yetishmovchiligi belgilari bir vaqtda kuzatilsa, u holda eufillin eritmasi bilan bir vaqtda 0,06 % li 1 ml korglikon yoki 0,05 % li 1 ml strofantin eritmasi qo'llaniladi. Adrenomimetik preparatlar: 40-50 minutli interval bilan 0,1 % li 0,2-0,5 ml adrenalin eritmasini teri ostiga; 2,5 % li 1 ml efedrin eritmasini teri ostiga; 0,05 % li 1-2 ml alupent eritmasini teri ostiga yoki muskul orasiga yoki tomir ichiga asta-sekin; antigistamin preparatlar tomir ichiga yoki muskul orasiga: 1 % li 1-2 ml dimedrol eritmasi, 2 % li 1-2 ml suprastin eritmasi, 2,5 % li 1 ml pipolfen eritmasi; xolinomimetiklar adrenomimetik vositalar bilan birga yuboriladi: 0,1 % li 1 ml atropin teri ostiga, 0,2 % li 1 ml platifillin eritmasi teri ostiga yuboriladi.
Bundan tashqari, namlangan kislorod bilan 20-30 minut davomida ingalatsiya qilinadi. Bronxial astmaning og'ir xurujlarida bemorlarga 60- 90 mg prednizolon yoki 50-100 mg gidrokortizon tomir ichiga yuboriladi. Balg'am ko'chishini yengillashtirish uchun intubatsion trubka yoki kateter orqali traxeya ichiga to'g'ridan-to'g'ri 5-10 ml tripsin yoki ximotripsin eritmasidan yuboriladi. 1-2 minut o'tgach, balg'am maxsus apparat yordamida so'rib olinadi. Ushbu muolajalar umumiy narkoz ostida o'tka- ziladi.
Adrenomimetiklar va eufillin bronxlar torayishini kamaytirib, ularni kengaytiradi, xolinomimetiklar va gistamin preparatlar bronx bezlarining sekretsiyasini kamaytiradi, antigistamin vositalar spazmolitik va tinchlantiruvchi samara beradi.
Astmatik holatdagi bemorlarga shifoxonagacha bo'lgan yordam hajmi astmaning bosqichiga bog'liq bo'ladi.
1-bosqichida:
a) vena tomiriga tomchilatib 400-800 ml poliglyukin (reopoliglyukin) yoki 400-800 ml natriy xloridning izotonik eritmasi yuboriladi. Yubo- rishdan maqsad balg'am ko'chishini yengillashtirish va organizmning suvsizlanishiga qarshi kurashdan iborat;
b) vena tomiriga oqim bilan desensibilizatsiya, hujayra qobig'i o'tkazuvchanligini kamaytirish, adrenomimetik va antigistamin vosita- larining ta'sir samarasini oshirish maqsadida 60-90 mg prednizolon, 2-4 mg deksametazon, 100-200 mg gidrokortizon yuboriladi;
v) atsidoz rivojlanishiga qarshi vena tomiriga gidrokarbonat natriy- ning 4 % li eritmasidan (200 ml) tomchilatib yuboriladi.
2- bosqichida:
a) vena tomiriga oqim bilan qaytadan 180-360 mg prednizolon va 4-8 mg deksametazon yuboriladi.
b) geksenal (10 % li eritmasidan 3-5 ml vena tomiriga sekin yuborib yoki 10 % li eritmasidan 3-10 ml muskullar orasiga yuborib) yordamida narkoz ostida nafasni sun'iy boshqarishga o'tiladi hamda keyinchalik bronxlarni isitilgan bikarbonat natriy eritmasi bilan yuviladi va balg'am yaxshi ko'chishi uchun ferment vositalardan foydalaniladi.
3- bosqichida bemor nafasini sun'iy boshqarishga to'liq o'tiladi va 1 hamda 2-bosqichdagi tadbirlar qaytariladi.
Bronxial astmaning og'ir xuruji va yordam samarasiz bo'lgan birinchi marta tashxis qo'yilganlar shifoxonaga yotqiziladi.
Qon tuflash va o'pkadan qon ketishi
Shifoxonagacha bo'lgan yordam bosqichida ko'pgina bemorlar qon tuflashdan shikoyat qilishadi, vaholanki, o'pkadan qon ketishi hamma vaqt ham bu narsaning tashxisi bo'lavermaydi.
Bemor tupugiga (balg'amda) qon aralashgan bo'lsa, buni yuqori nafas yo'llaridan (eng oldin burundan) yoki oshqozon ichak yo'llaridan (oshqozondan qon ketishi) ketayotgan «qon tuflash»dan farqlash kerak. Haqiqiy qon tuflash ko'pincha qonning diapedez sizib chiqishi, kichik qon aylanish doirasida gipertenziya (yurak poroklari, birlamchi o'pka gipertenziyasi) bo'lganda, o'pka silida, o'pka o'smasida va pnev- mosklerozda kuzatiladi.
Arzimas qon tuflash keyinchalik odam hayotiga xavf soluvchi o'pkadan birdaniga ko'p miqdorda qon ketishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bunday holatda bemorni davolash va kuzatish talab qilinadi. O'pkadan qon ketishida qisqa vaqt ichida ko'p miqdorda (10 ml dan ko'p) yo'tal turtkilari ta'sirida och ko'piksimon ajralmaning og'iz orqali chiqishi xosdir.
O'pkadan qon ketishini oshqozondan va burun-tomoqdan qon keti- shidan farqlash zarur. Burun-tomoqdan qon ketganda qon ko'piksimon aralashmasiz va to'q rangda bo'ladi, ko'pincha, burunga tampon tiqilganda u to'xtaydi. Oshqozondan qon ketganda qon to'q xira rangda bo'lib (gemoglobin bilan xlorid kislotasining o'zaro ta'siri natijasida), ovqat massasi bilan aralashgan bo'ladi hamda qusish vaqtida ajraladi. O'pkadan qon ketishining asosiy sabablariga: o'pka sili, bronxoektaz kasalligi, o'pka gangrenasi va abssessi, o'pka o'smasi, pnevmoskleroz, ba'zan yurak kasalliklari (mitral va aortal poroklar) va aorta anev- rizmasining yorilishi kiradi.
Shifoxonagacha bo'lgan yordam bosqichida o'pkadan qon ketishini aniqlash ancha qiyin.
Shifoxonaga yotqizishda bemorga o'pka sili tashxisini o'z vaqtida qo'yish katta ahamiyatga egadir. O'pka sili tashxisi shifoxonagacha bo'lgan yordam bosqichida bemorning kasallik tarixi (sil kasali bor bemorlar bilan kontakt), yo'tal borligi, nafas qisishi, harorat ko'tarilishi (subfebril), terlash, ishtaha pasayishi, ozish va boshqalarga asoslanadi.
Kechiktirib bo'lmaydigan yordam Sil kasalligiga taxmin qilingan barcha bemorlar maxsus sil bo'limi bor shifoxonalarga, qolgan bemorlar esa ko'p profilli pulmonologiya va jarrohlik bo'limi bor shifoxonalarga yotqiziladi.
Transportirovka mutlaq tinch holatni saqlagan holda zambilda amalga oshiriladi.
Kichik qon aylanish doirasi tomirlarining qon bilan to'lib ketmasligi uchun bemorning boshi va gavdasi bir oz yuqoriga ko'tarib qo'yiladi.
Ko'p miqdorda qon yo'qotilsa va qon bosimi keskin tushib ketsa, bemor venasiga reopoliglyukin (400 ml gacha) tomchilab, kalsiy xlorid va glyukonat (10 % li 10 ml), vikasol (1 % li 2-4 ml), askorbin kislotasi (5 % li 4-8 ml) oqim bilan yuboriladi.
YUQUMLI KASALLIKLARNING ASOSIY BELGILARI
Infeksiya (lotincha infectio - yuqish) - makroorganizmlarga mikroorganizmlarning kirib rivojlanishi, keyinchalik bular orasida murakkab kompleks muloqot yuzaga kelib, kasallikning to'liq namoyon bo'lishi yoki shu kasallikni chaqaruvchilarning tashuvchisi ham bo'lib qolishi mumkin.
Arxeologik tekshirishlar va bizgacha yetib kelgan qo'lyozmalardan ma'lumki, hatto qadimgi davrlarda ham yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi omillar va ularga qarshi kurash choralari aniq bo'lgan.
Yuqumli kasalliklarning keng tarqalganligi, o'lim ko'rsatkichlarining o'sib borganligi sababli, ular bu kasallikni shamol orqali tarqaladigan va hamma chalinadigan kasallik deb qarashgan.
Tarixdan ma'lumki, ilm fidoyilarining ko'pchiligi toshmali va qaytalama tif chaqiruvchilariga ilmiy nuqtai nazardan shohidlik berish maqsadida bunday kasalliklarni o'zlariga ham yuqtirganlar.
Tabiiy hollarda insoniyatning yuqumli kasalliklarga chalinishining to'rtta yo'li bor: fekal-oral (najas (axlat)-og'iz orqali); havo va tomchi orqali; transmissiv (to'g'ridan-to'g'ri, qon quyish, ignalar orqali); muloqot orqali.
Inson organizmida kasallik chaqiruvchisining yuqish yo'llari va joylashgan o'rni bir-biriga muntazam bog'liqlikda bo'ladi. Masalan, ichaklarda kasallikni chaqiruvchilar najas bilan tashqariga chiqadi, turli yo'llar bilan oziq-ovqat mahsulotlariga tushadi va ularni yuvmasdan iste'mol qilinganda kasallik kelib chiqadi, ya'ni bu fekal-oral yo'li bilan yuqish hisoblanadi.
Najas-og'iz orqali yuqadigan kasalliklar, ichakning yuqumli kasalliklari guruhiga kiradi.
Bular quyidagilarga bo'linadi:
1) antroponozlar - insondan insonga yuqadigan;
2) zoonozlar - hayvondan insonga yuqadigan.
Birinchi (antroponoz) guruhga kiradiganlar:
- qorin tifi;
- dizenteriya (ichburug');
- paratiflar (ichterlama);
- poliomiyelit (shol kasalligi);
- xolera (vabo);
- yuqumli enterokolitlar;
- virusli gepatit.
Ikkinchi (zoonoz) guruhga kiradiganlar:
- botulizm;
- brutsellez;
- salmonellez.
Yuqumli kasalliklarning havo-tomchi yo'li orqali yuqadigan turlari deganda, kasal odamning nafas olish yo'llaridan ajralgan suyuqliklar (so'lak tomchilari) xonada tarqalganda (gapirganda, aksa urganda), shu zararlangan havo orqali boshqa sog' insonlarning nafas olishida yuqadigan kasalliklar tushuniladi.
Nafas olish yllari orqali yuqadigan (antropoonoz) kasalliklariga quyidagilar kiradi:
- adenovirusli infeksiya;
- gripp;
- difteriya (bo'g'ma);
- koklyush (ko'kyo'tal);
- kor (qizamiq);
- krasnuxa (qizilcha);
- meningokokkli infeksiya;
- mononukleoz infeksiya;
- suvchechak;
- qorachechak (chin);
- paragripp;
- skarlatina;
- sil;
- epidemik tepki.
Nafas olish yllari (zoonoz) infeksiyalariga ornitozlar (kasallik chaqiruvchilar asosan qushlar, kaptar, to'ti va boshqa uy parrandalaridir) kiradi.
Transmissiv - qon orqali yuqadigan kasalliklarni, asosan, hasharotlar, kanalar, bitlar insonlarni chaqqanda chaqiradi.
Bu guruh o'z vaqtida ikkiga bo'linadi:
Antroponozlar Zoonozlar
- bit qaytalama terlamasi; - burgali terlama;
- okop (qazilgan o'ra) bezgagi; - rikketsiozlar;
- toshmali terlama; - kanali qaytalama;
- malyariya (bezgak). - tulyaremiya;
- o'lat.
Kontaktli yuqish deb, bevosita yaqinlashish natijasida tashqi teri qobig'ining jarohati yoki jarohatisiz yuqqan kasalliklarga aytiladi.
Tashqi teri qobig'i va shilliq pardalarga bevosita ifloslangan jismlarning tegishidan teri va tashqi shilliq qobiqlar (ko'z, og'iz, jinsiy a'zolar)ning infeksion kasalliklari kelib chiqadi.
Bular ham ikkita guruhga bo'linadi:
Antroponozlar Zoonozlar
- yuqumli so'gallar;
- mikozlar;
- saramas (roja);
- traxoma.
quturish; kuydirgi; qoqshol;
manqa (sap); oqsim (yashur); hayvonlar chechagi.
Yuqumli kasalliklarning oldini olish va o'z vaqtida davo tadbirlarini hozirlash tibbiy xizmatning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bunday hollarda yuqumli kasalliklar ehtimoli bo'lgan joylarda sanitariya oqartiruv ishlarini yaxshi yo'lga qo'yish, agarda biror kasallik aniqlansa, zudlik bilan bemorni atrofdagilardan ajratish lozim. Bunday xizmatning tashkiliy asoslaridan biri shoshilinch tashxis qo'yish va dastlabki tekshiruv ishlari hisoblanadi. Birlamchi tekshiruvlar mobaynida bemorlar asosan umumiy tibbiy tajribaga ega bo'lgan shifokorlarga, poliklinika sharoitida yuqumli kasalliklar xonasi shifokoriga murojaat qilishadi. Agarda biror taxmin yoki kasallikning aniq belgilari bo'lgan hollarda, maxsus davo maskanlariga jo'natiladi. Bunday zanjirli doira o'z vaqtida qaytishi, davolangan bemorlar yana umumiy tibbiy ma'lumotdagi shifokorlarga murojaat qilishlari mumkin. Yuqumli kasalliklarni aniqlash va davolashlarda maxsus soha mutaxassislarining ilmiy nuqtai nazardan yondashishi muhim o'rin tutadi.
Yuqumli kasalliklar klinikalarida epidemiologiya, virusologiya, immunologiya va parazitologiya sohalaridagi erishilgan ilmiy yutuqlar katta ahamiyatga ega.
Yuqumli kasalliklarga qarshi olib boriladigan tadbirlar profilaktik, ya'ni kasallik belgilari bo'lmasdan uning oldini olish, epidemiya tarqalganda esa unga qarshi kurash choralarini ko'rish bilan ifodalanadi.
Profilaktik chora-tadbirlar:
1) atmosfera, korxona va yopiq xonalardagi havolar sofligini saqlash;
2) aholi yashaydigan joylarda suv saqlanadigan havzalar va suv tozalovchi inshootlar tozaligini saqlash va aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash;
3) shaxsiy va davlat qurilish maskanlarini sanitariya qonun-qoi- dalariga asoslanib qurish;
4) aholi gavjum yashaydigan joylarda, temir yo'l va avtovokzallarda, dengiz va daryo portida, aeroport, kinoteatr, kir yuvish muassasalarida tozalikka qat'iy rioya qilish;
5) korxonalarda mehnatkashlar sog'lig'i va texnika xavfsizligi (shovqin, chang, namlik) qoidalariga rioya qilish;
6) oziq-ovqat ishlab chiqarish korxonalari, umumiy ovqatlanish muassasalarida sanitariya talablariga rioya qilish, bozorlarda tozalik, oziq- ovqat mahsulotlarini tashish va saqlash kabi masalalarga ilmiy yondashish;
7) tug'ruqxonalar, bolalar muassasalarida, umumiy ovqatlanish, toza ichimlik suvi bilan ta'minlaydigan, oziq-ovqat ishlab chiqaradigan muas- sasalarda xizmat qilayotgan xodimlar ichidan infeksiya tashuvchilarini aniqlab, ularni sanatsiya qilish (davolash);
8) qishloq xo'jaligi korxonalarida veterinar mutaxassislar bilan birgalikda sanitariya-oqartiruv ishlarini olib borish;
9) chet ellardan yuqumli kasalliklar tarqalmasligi uchun davlat chegaralarini qo'riqlash;
10) shohbekatlar, portlar, jamoat transporti va tomosha joylarida profilaktik dezinfeksiya ishlarini olib borish;
11) zarurat tug'ilganda insonlarni kasallik tarqatuvchi hasharot va kanalardan himoya qilish:
- himoya kiyimlari;
- kemiruvchi va hasharotlarga qarshi kurash.
Epidemiyaga qarshi tadbirlar, asosan, uch ynalishda bladi:
a) kassalikni tarqatuvchi yoki bemorlarni aniqlab davolash, joylarda kasallik tarqatuvchi hayvonlarga qarshi kurash choralarini tashkil qilish;
b) kasallikning tarqalish yo'nalishidagi zanjirini, ya'ni umumiy ovqatlanish va toza ichimlik suvi bilan ta'minlash muassasalarida qat'iy sanitariya kuzatuvlarini o'rnatish, hasharot, hayvonlar va kanalarni qirib tashlash;
v) inson organizmining yuqumli kasalliklarga qarshiligini oshirish maqsadida faol va sust emlash turlarini qo'llash.
Kasallik rivojlanishining asosiy bosqichlari:
1) kasallik chaqiruvchining organizmga tushishi va kasallikning birinchi belgilari paydo bo'lishigacha o'tgan muddat inkubatsion, ya'ni yashirin (pinhona) bosqich hisoblanadi. Bu bosqichda kasallik chaqiruvchi organizmning ichki muhitiga moslashib, ko'payish holatiga to'g'ri keladi;
2) kasallikning boshlang'ich bosqichi prodromal bosqich hisoblanib, bu bosqichda tana haroratining ko'tarilishi, bosh og'rishi, ko'ngil aynishi, qusish, muskul va bo'g'imlardagi kuchli og'riqlar, ya'ni ayni kasallikka xos bo'lmagan (umumiy) belgilar bilan tavsiflanadi;
3) kasallikning yorqin namoyon bo'lishi - ayni kasalliklarning maxsus klinik belgilari va laboratoriya tahlillarining to'liq namoyon bo'lishi, u yoki bu yuqumli kasalliklarga mosligi bilan kechadi;
4) organizmning yot infeksiyalarga qarshi kuchining susayishi va immunitetning pasayib ketishi tufayli kasallik belgilarining so'nib borishi bilan ifodalanadi;
5) bu bosqichda organizmning butkul infeksiyadan xalos bo'lishi yoki qayta zo'rayishi kuzatiladi.
Quturish (gidrofobiya)
Quturish - bosh miyaning o'tkir virusli, hayvonlardan yuqadigan og'ir infeksion kasalligi bo'lib, kasallik rivojlanish bosqichining uzunligi va o'lim oqibatlariga olib boruvchi omillari bilan ifodalanadi.
Etiologiyasi: quturish chaqiruvchisi viruslar hisoblanib, ular rabdoviruslar turkumiga mansubdir. Nerv to'qimalarini yemirish (neyrotrop) xususiyatlariga ega bu kasallikning ikki xil varianti mavjud:
1) «yovvoyi» (ko'chadagi) - ko'rinishi jihatidan tabiiy sharoitda o'zgaruvchi turi bo'lib, sut emizuvchilar uchun juda xavfli sanaladi;
2) qotirilgan (fiksatsiyalangan) turi laborator sharoitda quturishga qarshi (vaksinalar) emlash darmondorilarini olish uchun foydalaniladi.
Tabiiy sharoitga quturish viruslari chidamsiz bo'lib, har xil dezinfeksiyalash muolajalari ta'sirida tez qirilib ketadi, qaynatilganda esa 2 daqiqada o'ladi.
Epidemiologiyasi: tabiatda kasallikning asosiy tarqatuvchilari hayvonlar bilan oziqlanadigan yirtqichlar bo'lib, ko'proq tulkilar, bo'rilar, chiyabo'rilar va uy hayvonlarining so'lagi orqali tarqatadigan itlar va mushuklar sanaladi.
Kasallik insonlarga terining jarohatlangan joylariga kasallangan hayvonlar so'lagi tegishi orqali yoki to'g'ridan-to'g'ri hayvonlar tish- laganda yuqadi. Insonlardan viruslar bir-biriga o'tmaydi. Eng xavfli tishlash joylariga ensa, bosh va qo'l barmog'i sohalari kiradi.
Patogenezi (kasallik rivojlanishi) - tishlar botgan jarohat o'rnidan viruslar nerv tolalari orqali ko'tarilib, bosh va orqa miya to'qimalariga chiqib boradi.
Markazga intiluvchi nerv tolalari orqali markaziy asab tizimiga yetib borib, nerv to'qimalari va so'lak bezlariga o'rnashgan viruslar ko'p miqdorda so'lak bilan birga ajralib chiqadi.
Markaziy asab tizimi to'qimalarida viruslar ta'sirida qon quyilishi va shish holatlari yuz beradi.
Bunday o'zgarishlar kasallikning boshlang'ich davrida bemorlarning tirishishi va oxirgi bosqichida esa falaj holatida vafot etishiga olib keladi.
Klinikasi: kasallikning yashirin davri 10 kundan 1 yilgacha (asosan 1- 2 oy) davom etadi.
Kasallikning kechishi uchta bosqichga bo'linadi:
1) dastlabki (prodromal) bosqichi qo'rquv va vahimali holatlar bilan kechadi;
2) talvasali bosqichida bemorlar haddan tashqari qahru g'azabli holatlarda bo'lib, atrofdagilar uchun o'ta xavfli sanaladi;
3) shol (falaj) bosqichida bemorlar mungli, nochor holatda madad so'raydilar.
Dastlabki (prodromal) bosqichining davomiyligi 1-3 kundan iborat bo'lib, hayvonlar tishi botgan joyning chandiq sohalarida qichishish va og'riqlar paydo bo'la boshlaydi. Bunday holatlar nerv tolalari orqali uzatiladi. Shu bilan birgalikda, vahima, qo'rquv, uyqusizlik va kay- fiyatsizlik holatlari ham rivojlana boradi.
Talvasali bosqichda bemorlarda gidrofobiya (suvdan qo'rqish) holati rivojlana boradi, ya'ni bemorlarga quyilayotgan suvning jildirashi, bemorga suv haqida gapirilganda ularda halqum muskullarining qisqarishi natijasida tutqanoqli tirishish holatlari yuzaga keladi. Bu kabi holat quyi- dagi sabablar hisobiga ham uchrashi mumkin - aerofobiya (shamoldan qo'rqish), fotofobiya (yorug' nurlardan qo'rqish), akustikofobiya (qattiq tovushdan qo'rqish) va boshqalar. Asta-sekin bemorlar quloqlariga o'ziga qasd qilish eshitilib, ko'zlarida dahshatli hodisalar paydo bo'la boradi va ular haddan tashqari jangari holatlarga tushib boradilar. Bemor ko'p terlaydi, so'laklari ko'p ajraladi, ammo yuta olmaganligi sababli ko'p tupuradi, tana harorati bir oz (subfebril) ko'tariladi, yurak urishi tezlashadi, bu bosqich 2-3 kun, ayrim hollarda 6 kungacha davom etishi mumkin.
Shol (falaj) bosqichi gidrofobiya (suvdan qo'rqish) holatining o'tishi bilan boshlanib, bu bosqichda bemor nochor-mungli holatga tushadi, oyoqlardagi falaj sababli harakatdan qolishi, yuz va til muskullarining falaji boshlanishi bilan o'tadi. O'lim nafas markazining falaji sababli yurak-tomir yetishmovchiligidan kelib chiqadi.
Kasallikning umumiy davomiyligi 3-7 kun, kam hollarda 2 hafta davom etishi mumkin.
Davosi: klinik belgilari rivojlangan bemorlarga davo yo'q, ya'ni inkurabelen. Qilinadigan hamma muolajalar simptomatik yo'nalishda bo'lib, tirishishga qarshi yordamga (aminazin, xloralgidrat) qaratilgan. Bunday muolajalar maxsus izolatorlarda amalga oshirilishi kerak, bemorlarni bezovta qiladigan omillardan saqlash shart.
Profilaktikasi: quturishning davo choralari yo'qligi sababli, kasallikni keltirib chiqaruvchi hayvonlarga qarshi kurash tadbirlarini va insonlarni bulardan muhofaza qilish choralarini ko'rish maqsadga muvofiqdir. Har qanday hayvon tirnagan yoki tishlagan joylarni zudlik bilan sovunlab yuvish, perekis vodorod eritmasi bilan yuvib, yod va spirt bilan ishlov berish kerak. Agarda tishlagan hayvonda quturish yoki shunga taxmin qilingan hollarda, tishlangan joy teri ostiga antirabik immunoglobulin yuborish lozim. Tishlangan jarohatga zaruriyat bo'lmasa, bog'lam qo'yish kerak emas.
Yuqorida qayd etilgan muolajalar bajarilgandan so'ng, profilaktik maqsadda antirabik emlash, o'z qoidasiga binoan, shoshilinch qo'llanilishi shart.
Virusli gepatitlar
Bu guruh kasalliklarning chaqiruvchilari har xil bo'lib, klinik kechishlari - organizmning umumiy zaharlanishi, sariqlik, jigar va taloqning kattalashishi kabi simptomlarining o'xshashligi sababli bir guruh kasalliklarni tashkil qiladi.
A, V, S, D, E, F, G gepatitlarni chaqiruvchi virus turlari mavjuddir.
Virusli «A» gepatit
Virusli «A» gepatit turi asosan ovqatlanish tarmoqlarida sanitariya- gigiyena qoidalari qo'pol buzilganda yuqadi, kechishi o'tkir siklik, ya'ni davrli xususiyatga egadir. Asosan kuchli zaharlanish, jigar to'qimalarining yemirilishi va umumiy sariqlik bilan kechadi.
Etiologiyasi: virusli «A» gepatitning chaqiruvchisi tabiiy muhitga juda chidamli hisoblanadi, ya'ni xona haroratida hafta va oylab, 4 0C haroratda esa oylab va yillab jon saqlashi mumkin. Viruslar 100 0C issiqlikda 5 minut, 85 0C da 10 minut va avtoklavda esa 20 minut ichida o'lishi mumkin.
Epidemiologiyasi: virusli «A» gepatitning asosiy tarqalish yo'li oziq- ovqat orqali bo'lib, maishiy va shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik sababli ham kelib chiqadi.
Kasallikka moyillik hamma insonlarda bir xil, ko'proq bir yoshdan katta bolalarda, odamlar jamoa bo'lib to'plangan joylarda uchraydi. «A» gepatitning tarqalishida fasllar ham katta o'rin tutadi, jumladan kasallik yoz va kuz fasllarida ko'proq uchraydi.
Klinikasi: kasallikning yashirin davri 21-28 kun (7 kundan 2 oygacha). Dastlabki belgilari 5-7 kunlar orlig'ida grippoldi holati, ishtahasizlik, umumiy quvvatsizlik, uyqusizlik, tez charchash, ish faoliyatining susayishi va kayfiyat buzilishi kabi simptomlar bilan namoyon bo'ladi. Ko'p hollarda kasallik birdaniga 1-3 kun davomida tana harorati 38-40 0C gacha ko'tarilib, gripp holatini eslatuvchi o'zgarishlar bilan birga bosh og'rig'i, ishtahaning kamayishi, ko'ngil aynishi, ish faoliyatining susayishiga xos belgilar bilan namoyon bo'ladi. Gohida qorin devorining yuqorigi o'ng qismida og'irlik, bir oz og'riq bilan ham kuzatilishi mumkin.
Oradan 2-4 kun o'tgach, siydik o'zgarib, pivo yoki quyuq qilib damlangan choy rangini oladi, najasining rangi oqaradi. Shu davrda jigar bir oz shishadi, gohida taloq ham kattalashishi mumkin.
Sariqlik teri yuzasiga chiqqanda organizmning umumiy zaharlanishi yengillashib, bosh og'rishi kamayadi, tana harorati normallashib, bemorlar ancha o'zlarini yaxshi his qilishadi.
«A» gepatit nisbatan ko'p hollarda tuzalish bilan yakunlanadi, ya'ni 90 % bemorlarda butkul sog'ayish, qolganlarda esa har xil asoratlar qoladi.
Profilaktikasi: kasallikning oldini olish maqsadida keng miqyosda sanitariya-oqartuv va epidemiyalarga qarshi choralar qo'llanilishi kerak.
Quvurlardan kelayotgan ichimlik suvlarini muntazam ravishda gepatit viruslariga tekshirib turish va aholi orasida sanitariya madaniyatini keng joriy etish kerak.
Virusli «V» gepatit
Etiologiyasi: virusli «V» gepatit kasalining chaqiruvchisi gepadnoviruslar oilasiga kirib, asosan jigar to'qimasini shikastlaydi.
Epidemiologiyasi: kasallik perkutant (qon orqali, ignadan) yuqadi. Kasallik yuqishining tabiiy yo'llariga soqol olish uskunalari, tish tozalagichlardan yuqishlar kiradi. Homilador ayoldan bolasiga o'tishi, jinsiy aloqalarda, asosan besoqqollarda ko'p uchraydi.
Kasallikning sun'iy tarqalish yo'llariga viruslarning jarohat olgan teri orqali kirishi, kasallik tashxisini qo'yish maqsadida olib borilayotgan tekshirishlar davrida (inyeksiya, operatsiya, qon quyish, endoskopik, retroskopik va tish sug'urish vaqtida) sabab bo'ladigan omillar kiradi.
Klinikasi: kasallikning kechishi davriy o'tkir, terining sariq rangga bo'yalishi holatlarining almashishi va og'riqning zo'rayishi bilan kechadi.
Kasallikning yashirin davri 2-6 haftadan 6 oygacha muddatda namoyon bo'lishi mumkin. Sariqlikdan oldingi davr esa 4-10 kun mobaynida yuzaga chiqadi. Kasallik charchash, bosh va bo'g'imlardagi og'riqlar, ishtahasizlik, uyqusizliklar bilan boshlanadi. Sariqlik yuzaga chiqishidan oldin jigar va taloq kattalashib, terilar qichib, siydik rangi qizarib, najas esa oqarib ketadi. Sariqlik bosqichi 2-6 haftadan bir necha oylargacha davom etishi mumkin.
Profilaktikasi: asosiy omillardan bo'lgan tabiiy va sun'iy yuqishlarga qarshi kurash hamda sanitariya-oqartuv ishlarini yaxshi yo'lga qo'yish. Shular bilan birga, tartibsiz jinsiy munosabatlarni chegaralash va laboratoriyalarda virus tashuvchilarning qonini tekshirish, tibbiy asbob- uskunalarni zararsizlantirishni to'g'ri amalga oshirishni nazorat qilishdan iborat.
O'tkir virusli respirator infeksiyalar
Bu guruh kasalliklariga gripp, paragripp, adenovirusli va rinovirusli kasalliklar kiradi. Ushbu kasallliklar o'zlarining qisqa vaqt ichida rivojlanishi va nafas olish a'zolarini yallig'lantirishi bilan tavsiflanadi. Kasallikni tarqatuvchilar bemorlar bo'lib, asosan tomchili va havo yo'llari bilan yuqadi.
Klinikasi: kasallikning rovojlanish davri bir necha soatdan 1,5 sut- kagacha davom etadi. Kasallik to'satdan organizmdagi kuchli zaharlanish belgilari - isitma, bosh og'rig'i, muskul va bo'g'imlardagi, bellardagi, ko'z harakati vaqtida esa ko'zdagi og'riqlar, yorug'likdan qo'rqish, darmonsizlik, kamharakatlik kabilar bilan tavsiflanadi.
Kasallik boshlangan birinchi kundayoq tana harorati 38- 40 0C dan baland bo'lib ketadi. Tana haroratining qanchalik balandligiga qarab, isitmali bosqichi shuncha qisqa bo'ladi. Agarda tana harorati 40 C va undan yuqori bo'lsa, haroratga qarshi dori-darmonlarni qo'llash mumkin. Grippning isitmali bosqichi asoratsiz kechsa, asosan 1-8 kun davom etadi, undan keyingi vaqtlarda esa harorat ko'tarilib yoki me'yordagidan tushib ketish hollari kuzatiladi.
Tana harorati ko'tarilgan vaqtlarda ko'z olmasi va shilliq pardalarda (konyuktivit va sklerit) qizarishlar kuzatiladi. Yumshoq va qattiq tanglaylar, halqum shilliq pardalaridagi qizarishlar, gohida ko'kimtir rangda ham bo'lishi mumkin.
O'zining klinik kechishiga qarab gripp yengil, o'rta, og'ir va ayrim hollarda o'ta og'ir gipertoksik ko'rinishlarda bo'ladi.
Yengil va o'rtacha og'irlikdagi ko'rinishlari asoratsiz kechganda, kasallik qoniqarli yakunlanib, 5-7 kungacha davom etishi mumkin. Agarda haroratli, umumiy zaharlanish va qizarish bosqichlari cho'zilib ketsa, unda birlamchi gripp tashxisi inkor qilinib, ikkilamchi, qo'shimcha va asoratli kechinmalari haqida o'ylab ko'rishga to'g'ri keladi.
Grippning asoratlari: gripp asoratlari ichida eng og'irlaridan biri bu infeksion-toksik shok bo'lib, kasallikning klinik kechishi bir nechta sindromlarni o'z ichiga qamrab oladi: o'tkir yurak-tomir yetishmov- chiliklari, o'pka va miya to'qimalarining shishi, tomirlar ichidagi ommaviylashgan qon ivuvchanlik sindromlari bilan ifodalanadi.
Grippning eng ko'p uchraydigan asoratlaridan biri o'pkaning yallig'lanishi sanaladi. Ko'p uchraydigan asoratlariga yana bakterial mastoidit (sut bezi yallig'lanishi), otitlar (quloqlar yallig'lanishi), bosh miya sinuslarining yallig'lanishlari kiradi.
Ensefalit, meningit, nevritlar va miokardiodistrofiyalar kabi asoratlari kamdan-kam uchraydi.
O'tkazilgan grippdan keyingi davrlarda, odam organizmi immuni- tetining (umumiy qarshiligining) pasayib ketishi evaziga, o'tmishda bo'l- gan surunkali bronxit, tonzillit, piyelonefrit, sil va revmatizm kabi kasalliklarning qaytalanishlari kuzatiladi.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 17:01 | Изох # 21 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| ...
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 17:02 | Изох # 22 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| Difteriya (bo'g'ma)
Difteriya - tomoq bezlari va nerv to'qimalarining mahalliy infeksion yallig'lanishi, umumiy kuchli zaharlanish, asab va yurak sistemalari a'zolarini ishdan chiqarish kabi asoratlar bilan kechuvchi kasallikdir.
Chaqiruvchisi difteriya korinebakteriyasi bo'lib, zaharli (toksik) harakatsiz tayoqchalar ko'rinishidadir. Difteriya tayoqchalari tashqi muhit ta'sirlariga juda chidamli bo'ladi. Difteriya mikrobi bir tomchi so'lak, eshik ushlagichlarida va bolalar o'yinchoqlarida 15 kungacha saqlanib qoladi. Suv va sutlarda 6-20 kunlar mobaynida hayot kechira oladi.
Ularga quyosh nurlari va yuqori haroratlar salbiy ta'sir qiladi, qaynatil- ganda bir daqiqada qirilib ketadi.
Kasallik tarqatuvchisi bo'lib, kasallikning har qanday bosqichida og'rigan bemorlar va bakteriya tashuvchi insonlar sanaladi.
Difteriya chaqiruvchi bakteriyalar asosan nafas olish yo'llari va halqum sohalarida joylashadilar. Kasallik havo-tomchi va havo-chang yo'llari orqali yuqadi. Bemor yoki bakteriya tashuvchilarning yo'talgan, aksa urgan va gapirgan vaqtlarida nafas va halqum yo'llaridan tarkibida difteriya bakteriyasi bo'lgan so'lak tomchilari orqali kichik zarrachalar havoga tarqaladi. Aynan shu zarrachalarning sog'lom odamning yuqori nafas va halqum a'zolariga tushishi tufayli kasallik rivojlanadi.
Ro'zg'or buyumlari va o'yinchoqlarga tushgan so'laklar evaziga yuqadigan turlari ham uncha katta bo'lmagan ahamiyatga egadir. Gohida birgalikda bir olmani iste'mol qilishda ham yuqadi.
Kasallikning fasliy kuchayishi asosan kuz va qish fasllariga to'g'ri keladi.
Patogenezi: Bo'g'ma mikroblari organizmga qanday yo'l orqali kirganligiga qarab, og'iz-halqum, burun va yuqori nafas olish yo'llari shilliq pardalarida rivojlanadi va shu joyning o'zida kirish darvozasini hosil qiladi. Mikroblarning kirish joyiga qarab bo'g'ma: og'iz-halqum, nafas olish yo'llari, burun, ko'z, kam hollarda teri, jinsiy a'zolar va aralash bo'g'malarga bo'linadi.
Eng ko'p uchraydigan turi og'iz-halqum ko'rinishidir (85-90 % gacha). Kasallikning rivojlanish davri 2-10 kun. Ushbu bo'g'mada kamquvvatlik, bosh og'rishi, harakatning susayishi, ayrim hollarda qusish, haroratning 39 0C gacha ko'tarilishi, kuchli zaharlanish holatlari kuzatiladi. Tomoq bezlarida me'yoridagi qizarish bilan birgalikda, shish va o'rgimchak uyasi ko'rinishidagi kulrang parda paydo bo'ladi. Bu parda oson ko'chadi hamda qontalash hosil bo'lib, o'rnida mustahkam parda hosil bo'ladi. Bunday parda juda qiyin ko'chadi. Ko'chirilganda yana boshqatdan hosil bo'laveradi. Bir vaqtning o'zida mahalliy limfa tugunlari kattalashib, paypaslab ko'rilganda og'riydi. Ayrim hollarda teriosti yog' qatlamining shishi ham kuzatiladi.
Nafas yo'llari bo'g'masida mahalliy o'zgarishlar asosan kekirdakda (mahalliy krup), tarqalgan ko'rinishi esa traxeya, bronx va bronxiolalarda (pastki krup) bo'ladi.
Haqiqiy krupda nafas qisishi (bo'g'ilish) va yo'tal kuzatiladi. Bemorning nafas olishi hushtaksimon, masofadan eshitilib turadi. Nafas olishning qiyinlashishi bir necha minutdan yarim soatgacha cho'ziladi.
Yuqoridagi holat o'tgandan keyingi davrda bemorlarda havo yetmaganligi sababli ko'karish, rangining oqarishi burun «uchburchagi»da kuzatiladi, kuchli ter bosishi va yurak urishining buzilishi yuz beradi.
Bo'g'maning eng og'ir asoratlariga infeksion-toksik shok, traxeya qisilishi, miokardit va polinevropatiya holatlari kiradi.
Profilaktikasi: kasallik tashxisi aniqlanganda zudlik bilan bemorni shifoxonaga yotqizish va boshqalar bilan muloqotini cheklash, butkul sog'ayish bakteriologik tekshirishlar bilan tasdiqlanmagunga qadar izolatsiya qilish kerak.
Bemorlar bilan muloqotda bo'lgan hamma insonlarni tekshirib, tashxis inkor qilinguncha ularni 7 kun mobaynida izolatsiya qilish shart.
Difteriya o'chog'idagi bemorlar shifoxonaga yotqizilgandan so'ng 1 % xloramin eritmasi bilan dizenfeksiya ishlari amalga oshiriladi.
Ichburug' (dizenteriya)
Ichburug' - insonlarda uchraydigan, shigell bakteriyalari bilan chaqi- riladigan asosan yo'g'on ichakning pastki qismini jarohatlaydigan, kuchli intoksikatsiya bilan kechadigan infeksion kasallik.
Etiologiyasi: tashqi muhitda, shigellalar 30-45 kun mobaynida jon saqlashlari mumkin. Ovqat qoldiqlarida ular ko'payish xususiyatlarini saqlab qoladilar. Yuqori harorat va dizenfeksiya moddalari ularga kuchli ta'sir qiladi.
Kasallik tarqatuvchilar bo'lib, har xil ko'rinishdagi bemorlar yoki tashuvchi insonlar sanaladi. Kasallik fekal-oral, kontakt, suv va ovqatlar orqali o'tadi. Kasallikni chaqiruvchi omillarga yuvilmagan iflos qo'llar, bakteriya bilan ifloslangan ro'zg'or jihozlari, o'yinchoqlar, oziq-ovqat va sut mahsulotlari kiradi. Dizenteriya hamma yerda bir xil rivojlangan bo'lib, asosan oziq-ovqat tayyorlash texnologiyasi buzilgan korxonalarda, ochiq suv havzalarida ko'proq uchraydi.
Dizenteriya bilan hamma yoshdagi insonlar og'rishi mumkin. Oriq, kuchsiz, immuniteti susaygan shaxslar, maktabgacha yoshdagilar va qariyalarda ko'proq uchraydi. Asosan fasllarga bog'liq - yoz va kuz fasllariga to'g'ri keladi, ammo suv yoki oziq-ovqat mahsulotlari zararlanganda, yilning qaysi fasli bo'lishiga qaramasdan, epidemiyalar bo'lishi ehtimoldan xoli emas.
Infeksiyaning kirish joyi va rivojlanadigan a'zolari bo'lib, ovqat hazm qilish sistemasi a'zolari sanaladi.
Klinikasi: kasallik yashirin davrining davomiyligi 1-7 kunga, ko'pincha 2-3 kunga to'g'ri keladi. Kasallikning boshlanishi o'tkir bo'lib, gohida qisqacha prodromal bosqich bilan boshlanib, uyqusizlik, isitma, qorin bo'shlig'idagi ba'zi bir buzilishlar bilan kuzatiladi. Yuqoridagi hollardan keyingi davrda isitma, bosh og'rig'i, darmonsizlik, qorinning chap tomon pastki qismida sanchiqsimon og'riqlar boshlanadi.
Dastlab ajralayotgan najas yarim suyuq, ko'p miqdorda bo'ladi. Keyinchalik bir necha marta qaytarilgan katta qabziyatlardan so'ng, najas har xil shilliq va qon aralash chiqadi. Katta qabziyatning keyingi bosqichlarida najas ajralishining tezlashishi najasning tabiiy rangi yo'qo- lib, asosan shilliq moddalar, qon aralash va og'ir holatlarda esa yiring aralash kelishi kuzatiladi. Ba'zi bir bemorlarda najasining rangi go'sht yuvilgan suvga, ba'zilarida esa shilimshiq moddalar, yiringlardan alohida tomchilar shaklida chiqadi. Natijasiz va og'riq bilan kuzatiladigan yolg'on najas ajratish belgilari bemorlarni holdan toydirib qo'yadi va ular kasal- likka xos belgilardan sanaladi.
Yo'g'on ichakning bir qismi yengil kasallanganda umumiy organizmning zaharlanish belgilari nisbatan yengil kechadi, harorat subfebril (o'rtacha) bo'ladi. Ich kelishi kuniga 10 martagacha bo'ladi. Kasallikning umumiy davomiyligi 2-3 haftagacha boradi.
Yo'g'on ichakning og'ir ko'rinishidagi xastaligida esa kasallikning belgilari kuchli rivojlangan. Ich kelishi kuniga 20-25 martagacha boradi. Ba'zi bir bemorlarda kolit (yo'g'on ichaklar kasalligi) belgilari kuchli namoyon bo'lib, qon aralash ich ketishi kuzatiladi.
Profilaktikasi: umumiy ovqatlanish muassasalari, suv havzalarini nazorat qilish, sanitariya-oqartuv va shaxsiy gigiyena ishlarini yaxshi yo'lga quyish kabi asosiy omillar katta ahamiyat kasb etadi.
Meningokokkli infeksiya
Meningokokkli infeksiya - odamlar orasida tarqalgan (antroponoz) kasallik hisoblanib, kasallik asosan havo-tomchi yo'li bilan tarqaladi va keng ko'lamdagi klinik shakllari - meningokokk tashuvchilik, meningit va meningokokk sepsis rivojlanishi mumkin.
Etiologiyasi: kasallikni keltirib chiqaruvchi mikroblar gramm manfiy kokklar bo'lib, tashqi muhit ta'siriga chidamsiz sanaladi. Bu mikroblar asosan og'iz-halqum sohalarida rivojlanishga moslashgan bo'lib, so'laklar orqali tashqi muhitga bakteriya tashuvchilar yordamida tarqaladi. Mahalliy immunitetning pasayishi tufayli bakteriyalar shilliq qavatosti qatlamlariga tarqalib, tomoq yallig'lanishi belgilarini namoyon qiladi. Faqatgina 5 % bemorlarda menigokokklar mahalliy yallig'lanish chegaralarini buzib o'tib, qon tomirlar sistemasi orqali a'zolarga tarqaladi. Meningokokklar teri, miya qobiqlari, bo'g'imlar, ko'z gavhariga, buyrakusti bezlari, o'pka, miokard va boshqa a'zolarga shu tariqa tarqaladi.
Klinikasi: meningokokksemiya (qondagi mikroblar yoki meningo- kokkli sepsis) yuqori harorat bilan boshlanadi. Ko'p hollarda kasallik boshlanishidan oldin nazofaringit belgilari kuzatiladi. Kasallikning dastlabki kunlaridayoq tana harorati 40 0C va undan yuqori bo'lib, kuchli intoksikatsiya belgilari: bosh og'rig'i va muskullarda kuchli og'riqlar kuzatiladi. Kasallik boshlanganidan 12-48 soat o'tgandan keyin bemorlarning gavda, bel va dumba sohalarida kichik nuqtalar shaklidagi dog'lar paydo bo'ladi. Dog'lar asosan qizil rangda bo'ladi. Agarda shu dog'lar yuz sohalarida bo'lsa, u holda bu yomon ko'rsatkichlarga olib keladi.
Yashin ko'rinishidagi meningokokksemiya haddan tashqari tez rivojlanadigan meningokokkli sepsis (gipertoksik sepsis) hisoblanadi. Bu kasallik juda tez rivojlanib, kuchli harorat ko'tarilishi, qattiq sovqotish va qo'rqinch bilan kuzatiladi. Dast-labki vaqtlarida tana harorati 40-41 0C ga ko'tarilib, keyinchalik infeksion-toksik shok rivojlanishi evaziga tana harorati tushib ketadi. Kasallik boshlanganidan 6-48 soat mobaynida o'lim sodir bo'ladi.
Meningit ham kuchli isitma bilan boshlanadi, shu asosda umumiy miya simptomlari rivojlana boradi. Bunday simptomlar quyidagilardan iborat: kuchli bosh og'rig'i, qayt qilish, ammo qusishdan so'ng bemor yengillik his qilmasligi ahamiyatga ega. Dastlabki vaqtlarda bemorda yorug'likdan qo'rqish, teri sezuvchanligining oshishi, so'ngra kuchli harakat qo'zg'alishlarining boshlanishi kuzatiladi. Meningitga xos bo'lgan har xil hushni yo'qotish kabi belgilar paydo bo'ladi.
Shuni esda saqlash kerakki, qo'yilgan gipertashxis kechikib qo'yilgan tashxisdan ko'ra inson hayotida katta o'rin tutadi.
Har qanday meningitga qilingan taxmin, bemorlarda uchragan o'tkir boshlanish, haddan tashqari yuqori harorat, tanada hosil bo'lgan dog'lar va epidemiya o'choqlarini inobatga olish bemorlar hayotini saqlab qolishda katta ahamiyatga ega.
Profilaktikasi: epidemiya va kasallik aniqlangan o'choqlarda bemorlar bilan muloqotda bo'lgan insonlarga 10 kun mobaynida karantin e'lon qilinadi va muntazam ravishda tekshiruv ishlari olib boriladi.
TERI-TANOSIL KASALLIKLARI
Teri-tanosil kasalliklari sog'liqni saqlash tizimining dolzarb muammosidir. Ma'lumki, respublikamizda jinsiy yo'l bilan yuqadigan kasalliklar bo'yicha epidemiologik holat yildan-yilga yomonlashib bormoqda. 1990 respublikamiz bo'yicha 100000 aholiga 8 zaxm kasalligi to'g'ri kelgan bo'lsa, 1998 yilga kelib bu ko'rsatkich 45,5 ga tenglashgan. Xuddi shunday holat so'zak bilan kasallanish bo'yicha ham kuzatilgan. Ayniqsa bu ko'rsatkich yirik shaharlar va viloyat markazlarida yuqoridir.
Teri-tanosil kasalliklari, jumladan zaxm yosh nuqtai nazaridan tahlil qilinganda, uning miqdori 8-20 yoshdan boshlab sezilarli darajada o'sib boradi. Ayniqsa 16 yoshdan 50 yoshgacha bo'lgan shaxslarda bu kasallikning uchrashi juda yuqoridir. Bu kasallikning miqdori kasal jinsiga ham bog'liqdir. Agar XX asr oxirgi o'n yilligi boshlarida zaxm kasalligi erkak jinsiga mansub shaxslarda ko'proq uchragan bo'lsa, 1992-93 yillarga kelib ayol va erkaklar o'rtasidagi tafovut yo'qoldi. 1994-95, ayniqsa 1996-97 yillarda bu kasallik ayollar o'rtasida sezilarli darajada o'sdi va erkaklarga nisbatan ancha ko'proq uchradi.
Shu bilan birga, kasallik kechuvi ham sifat jihatdan o'zgardi. Agar 90- yillar boshida zaxm kasalligi kechuvida ikkilamchi retsidiv, ikkilamchi erta yashirin va kechki yashirin zaxm turlarining salmog'i yuqori bo'lgan bo'lsa, 1995-97 yillarga kelib birlamchi va ikkilamchi yangi zaxm turlari salmog'i o'sdi. Bu o'sish erta va, ayniqsa kechki yashirin zaxm turlarining kamayishi hisobiga ro'y bermoqda.
Hozirgi vaqtda teri-tanosil kasalliklarining bolalar va o'smirlar o'rtasida ko'payib borish ehtimolligi ko'zga yaqqol tashlanmoqda.
Yuqorida bayon etilganlarning barchasi teri-tanosil kasalliklarining kelib chiqishi va tarqalishiga qarshi kurash, uning oldini olish chora- tadbirlarini keng ko'lamda amalga oshirish juda dolzarb muammo ekanligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham teri-tanosil, ya'ni jinsiy yo'l bilan yuqadigan kasalliklarni o'rganish, ularning kelib chiqishi va tarqalishining oldini olish, samarali davo usullarini ishlab chiqish respublikamiz sog'liqni saqlash tizimiining asosiy yo'nalishlaridan biridir.
Teri-tanosil kasalliklari haqida tushuncha. Teri-tanosil kasalliklari qadimdan ma'lum. Bizning eramizgacha bir qancha teri kasalliklarining klinik belgilari yozib qoldirilgan.
Yaqingacha faqat zaxm, so'zak, yumshoq shankr, venerik limfo- granulematoz va donovanoz venerik kasalliklar deb yuritilgan.
XX asrga kelib teri-tanosil, jumladan jinsiy yo'l bilan yuqadigan kasalliklar soni oshib bormoqda. Jahon sog'liqni saqlash tashkilotining ma'lumotiga qaraganda, oxirgi o'n yil ichida ularning soni ancha oshdi.
Venerik kasalliklar infeksion kasalliklar bo'lib, maxsus qo'zg'atuvchi - mikroorganizmlar ta'sirida kelib chiqadi. Bu qo'zg'atuvchilar inson tanasiga asosan jinsiy aloqa natijasida yuqadi, shuning uchun ham teri- tanosil - venerik kasalliklar jinsiy yo'l bilan yuqadigan kasalliklar deb ataladi. Ularda infeksiya manbai kasallangan inson bo'lib, kasallik bevosita va bilvosita kontakt yo'li bilan kasal kishidan sog'lom kishiga yuqadi. Bu kasalliklarda ham, boshqa infeksion kasalliklar singari, infeksion jarayonning boshlanishi makro va mikroorganizm orasidagi murakkab munosabatlarga bog'liq bo'ladi. Bunda bir tarafdan makroorganizm spetsifik va nospetsifik himoya tizimining holati, teri qatlamlarining anatomik butunligi va boshqalar katta ahamiyat kasb etsa, ikkinchi tomondan mikroorganizm miqdori, uning patogen, virulentlik, moslanish shakli va boshqa xossalari o'ziga xos o'rin tutadi.
Teri-tanosil kasalliklari ichida eng ko'p uchraydigan turi zaxm (sifilis) va so'zak (gonoreya)dir.
Zaxm (sifilis, luis)
Zaxm surunkali yuqumli tanosil kasalligi bo'lib, u qadimdan ma'lum. Uning yer yuzida paydo bo'lishi va tarqalishi haqida uchta nazariya mavjud.
Birinchi nazariyaga binoan, zaxm Yevropaga 1493 yili, ya'ni Amerika qit'asi kashf etilgan yili, Xristofor Kolumbning mahalliy aholidan zaxm kasalini yuqtirgan matroslari tomonidan olib kelingan. Shunday qilib, bu nazariyaga asosan, zaxmning vatani Markaziy Amerika hisoblanadi.
Ikkinchi nazariya tarafdorlari esa zaxmning vatani Afrika qit'asi deb hisoblaydilar. Ular endemik yoki tropik treponematozlarning qo'zg'a- tuvchilari va venerik zaxmning qo'zg'atuvchisi treponemalar avlodining turli ko'rinishi degan fikrdalar. Aholi migratsiyasi bu kasallikning Afrikadan dunyo mamlakatlariga tarqalishiga sabab bo'lgan.
Uchinchi nazariyani yoqlovchilar zaxm Yevropa, Osiyo va Yaqin Sharqda qadim zamonlarda ham mavjud bo'lgan degan fikrdalar. O't- mishning buyuk olimlari Galen, Gippokrat, Abu Ali ibn Sino va boshqalarning asarlarida yozilgan kasallik belgilari aynan zaxmni eslatadi. Odam suyaklarida zaxmga xos bo'lgan rentgenologik o'zgarishlarning topilishi, zaxmni davolashda qo'llaniladigan simobli moddalarning qon tomirlarida aniqlanishi bu nazariyani yana bir bor tasdiqlaydi.
Yuqoridagi nazariyalarning hech biri to'liq tan olinmagan. Lekin ehtimolga loyiq fikr, bu zaxmning yer yuzida deyarli inson bilan birga paydo bo'lishidir.
Kasallik qo'zg'atuvchisi. Zaxm kasalligini oqish treponema qo'z- g'atadi. Bu mikrob 1905 yili F. Shaudin va YE. Goffmanlar kashf etganlar.
Oqish treponema spiral ko'rinishga ega. U juda xilma-xil ilgarilama, mayatniksimon, to'lqinsimon, bukiluvchi, aylanma harakatlar qila oladi.
Bunday harakatlar ipsimon fibrillalar yordamida amalga oshadi. Zaxm qo'zg'atuvchisi tashqi muhitda chidamsizdir. U quritilganda o'ladi, lekin nam muhitda uzoq yashaydi, 40-42 0C da 3-6 soatda, 56 0C esa 5 minutda halok bo'ladi. Qaynagan suv, 3-0,5 % li xlorid kislota, 1:2000 nisbatdagi sulema, 1:1000 nisbatdagi suyultirilgan karbol kislota, 960 etil spirtida treponemalar bir zumda o'ladi. Konservalangan qonda oqish treponemalar 3-5 kungacha tirik saqlanishi mumkin.
Oqish treponemalar ko'ndalang bo'linish yo'li bilan ko'payadi. Antibiotiklar ta'sirida, yetarli ozuqa bo'lmasligi va boshqalar tufayli ular «omon qolish», ya'ni L - shakl va sistalar shakliga o'tadilar. Sistalar koptokcha shaklida o'ralgan treponemalar bo'lib, tashqi tomonidan dori- darmonlarga chidamli qobiq bilan o'ralgan hamda ular organizmga patogen ta'sir ko'rsatmaydilar va uzoq vaqt shunday holda saqlanadilar. Ammo ma'lum sharoitlarda, organizm himoya funksiyasi pasayganda va mikroorganizmga salbiy ta'sir etuvchi faktorlar bartaraf etilganda, sista shaklidagi mikroblar patogen ko'rinishga o'tadilar. Bu jarayon reversiya deb ataladi. Sista va L - shaklli treponemalar paydo bo'lishining oldini olish uchun zaxm bilan og'rigan bemorlarni davolashda antibiotiklarni yuqori miqdorda qo'llash tavsiya etiladi.
Zaxmning yuqish yo'llari. Bemor zaxm tarqatadigan asosiy manbadir. U sog'lom kishi bilan o'pishganda, jinsiy aloqa qilganda, uning idish- tovoqlaridan foydalanganda kasallik yuqadi. Demak, kasallik bevosita yoki bilvosita kontakt yo'l bilan yuqar ekan.
Oqish treponema odam organizmiga shikastlangan teri va shilliq qavatlar orqali kiradi. U bemor qonida, terisidagi yarada, limfa tugunlarida, orqa miya suyuqligida, so'lagida, nerv to'qimalarida, hamma a'zolarida, hatto zaxm bilan og'rigan ayol sutida yoki erkak shahvati (sperma)da ham bo'ladi. Shuning uchun kasallikning aktiv davrida bemor atrofidagilar uchun o'ta yuqumli hisoblanadi.
Zaxmning kechuvi. Zaxmning umumiy kechuvida to'rtta davr - inkubatsion (yashirin), birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi davrlar tafovut qilinadi.
Inkubatsion (yashirin) davr organizmga oqish treponemalar kirgandan boshlab, to kasallikning birinchi belgisi - qattiq shankr paydo bo'lgunga qadar davom etadi. Bu davr o'rta hisobda bir oycha davom etishi, ba'zan 10-15 kungacha qisqarishi yoki 4 oygacha cho'zilishi mumkin.
Zaxmning birlamchi davri terida birlamchi sifiloma (qattiq shankr) paydo bo'lgandan to teri va shilliq qavatlarda ikkilamchi zaxmga xos toshmalar toshishiga qadar bo'lgan muddatni o'z ichiga oladi. Bu muddat 6-7 haftani tashkil etadi.
Qattiq shankr yoki birlamchi sifiloma oqish treponema kirgan teri va shilliq qavatlarda chegaralangan infiltrat hosil bo'lishi bilan boshlanadi. Keyinchalik esa infiltratning yuza qismi nekrozga uchrab, eroziya yoki yara vujudga keladi. Odatda qattiq shankr oval yoki yumaloq, atrof terisidan aniq chegaralangan, kattaligi jimjiloq tirnog'iday keladigan eroziyadir.
Uning rangi qizil, chetlari tekis, yulinmagan va bir oz ko'tarilgan bo'lib, tubiga tomon nishab bo'lib boradi (idish shaklini eslatadi). Jarohatning yuzi tekis, silliq, go'sht rangida bo'ladi, uning markazi goho sarg'ish yog' g'ubori bilan qoplangan bo'lishi mumkin. Eroziyalardan bir oz seroz suyuqlik chiqib, shankrga yaltiroq, «laklangan» ko'rinish beradi. Eroziyali shankrlar epitelizatsiya yo'li bilan tuzalsa, yaralisi o'zidan so'ng chandiq qoldiradi.
Qattiq shankr ko'pincha jinsiy a'zolarda, ba'zan oyoq, qorin va boshqa sohalarda kuzatiladi. Shu bilan birga, shilliq qavatlarda, ko'pincha lab, til, ko'krak va bodomcha bezlarida joylashadi. Qattiq shankrning joylashuvi kasallik qanday yo'l bilan yuqqanligi haqida dalolat beradi.
Qattiq shankr subyektiv belgilarsiz, ba'zan esa sezilarsiz og'riq bilan kechadi.
Qattiq shankr hosil bo'lgandan so'ng (ko'pincha 5-7 kun o'tib) birlamchi zaxmning ikkinchi belgisi, ya'ni regional limfa tugunlarining yallig'lanib, kattalashib shishishi, bir oz qattiqlashishi - regionar skleradenit kuzatiladi.
Bu tugunlarning joylashuvi qattiq shankr paydo bo'lgan sohalar yaqinida bo'ladi. Agar qattiq shankr jinsiy a'zolarda paydo bo'lsa, chov limfa sohasining limfa tugunlari kattalashadi. Agar shankr og'iz bo'shlig'i, lab va tilda paydo bo'lsa, jag' va dahanosti limfa tugunlari kattalashadi va h. k.
Limfa tugunlarining loviyadek kattalashuvi, qattiq elastik konsistensiyaga ega bo'lishi, paypaslab ko'rilganda ularning harakat- chanligi, bir-biri va teri bilan birlashmaganligi hamda og'rimasligi regionar skleradenitga xosdir.
Birlamchi zaxmning oxirgi haftasiga borib oqish treponemalar organizmning barcha limfa tugunlariga tarqaladi va soni ham ortadi. Bu holat barcha limfa tugunlarining kattalashishi - poliadenit bilan ifodalanadi.
Birlamchi zaxmning birinchi 3 haftasida Vasserman (RW) va cho'kma reaksiyalar manfiy bo'ladi (birlamchi seronegativ zaxm), keyinchalik esa (odatda qattiq shankr paydo bo'lganidan 4 hafta o'tgach) serologik reaksiyalar musbatlashadi (birlamchi seropozitiv zaxm). Birlamchi zaxmning umumiy belgilari, qariyib 60 % bemorlarda darmon qurishi, isitma chiqishi, bosh va bo'g'im og'rishi, ishtaha yo'qolishi, uyqusizlik bilan kuzatiladi. Qonda anemiya, leykotsitoz, eritrotsitlar cho'kish tezligining oshishi kuzatiladi.
Zaxmning ikkilamchi davri odatda qattiq shankr hosil bo'lgandan 6-7 hafta o'tib boshlanadi, ya'ni birlamchi zaxmga xos bo'lgan klinik belgilar (qattiq shankr, regionar skleradenit, poliadenit) fonida teri va shilliq qavatlarda rozeolez-papulez toshmalar toshadi. Ikkilamchi zaxm 4 yil davom etadi, hatto 5 yilgacha cho'zilishi mumkin va serologik reaksiyalar musbat bo'ladi. Zaxmning ikkilamchi davrida ichki a'zolar, harakatlanish apparatlari va asab tizimida turli xil patologik o'zgarishlar kuzatiladi.
Ikkilamchi zaxmning birinchi 5-7 kunida ba'zi bemorlarda (10-15  umumiy darmonsizlik, lanjlik, bosh og'rishi, harorat ko'tarilishi, qechqurun bo'g'im va suyaklarda og'riq bo'lishi kuzatiladi. Ammo ko'pincha bemorning umumiy ahvoli deyarli o'zgarmaydi.
Ikkilamchi zaxmga xos bo'lgan belgi - aktiv toshmalar toshish davrining yashirin yoki assimptom davrlar bilan almashinishi. Agar ikkilamchi zaxm davrida teri va shilliq qavatlarda toshmalar birinchi marotaba paydo bo'lsa, bunday zaxm ikkilamchi yangi zaxm deb ataladi. Taxminan 3 oydan so'ng (agar kasallik davolanmasa) toshmalar o'z- o'zidan yo'qolib ketadi va kasallik ikkilamchi yashirin yoki latent davrga o'tadi. Keyinchalik yana toshmalar paydo bo'lsa, u holda ikkilamchi retsidiv (qaytalama) zaxm vujudga keladi.
Ikkilamchi latent davr turli muddatlarga cho'zilishi mumkin. Bu, avvalambor makro va mikroorganizm orasidagi immunobiologik jarayonga bog'liq. Ikkilamchi zaxmda toshmalar toshishi 3-4 marta qaytalanishi mumkin. Bu toshmalar umumiy xususiyatga ega. Ular badanning turli sohalarida uchrab, shakli dumaloq, keskin chegaraga va ko'kimtir-qizg'ish rangga ega, qo'shilishga moyil emas, subyektiv sezgilar bo'lmaydi, davolash choralari o'tkazilmasa ham ma'lum muddatdan keyin izsiz yo'qolishi mumkin.
Bemorlar bu davrda o'ta yuqumli bo'ladilar.
Ikkilamchi zaxmda morfologik elementlardan dog' (rozeola), tuguncha (papula), ba'zan esa pufakcha (vezikula) uchraydi. Shu bilan birga, bu davrda sifilitik leykoderma va soch to'kilishi (sifilitik allopetsiya) ham kuzatiladi.
Zaxmning ikkilamchi yangi davridagi sifilidlar mayda va ko'p, yorqin rangli, simmetrik, atrofga yoyilmaydi, usti kepaklanmaydi. Ular ko'pincha ko'krak, qorin va qo'l, dumba, son va og'iz shilliq qavatida uchraydi. Ular bosib ko'rilsa yo'qoladi, so'ng yana paydo bo'ladi. Rozeola 2 hafta davomida toshib, 3-4 haftagacha o'zgarmay turaveradi, keyin rang- sizlanadi va sekin-asta hech qanday dog' qoldirmay yo'qolib ketadi.
Ikkilamchi retsidiv zaxmda toshmalar yirik va soni kam, ko'pincha, simmetrik bo'lmay, guruhlashishga moyil bo'ladi va ko'p ishqalanuvchi sohalar (son, jinsiy a'zolar, og'iz bo'shlig'i)da joylashadi.
Ikkilamchi zaxm davrida ichki a'zo va nerv tizimida o'ziga xos o'zgarishlar paydo bo'ladi. Jumladan, Botkin kasalligini eslatuvchi o'tkir gepatitga xos bo'lgan belgilar, sifilitik lipoidli nefroz, sifilitik miokardit, gipoatsid gastrit, sifilitik meningit, gidrotsefaliya, bazal meningit kabi kasallik belgilarini aniqlash mumkin bo'ladi.
Zaxmning uchlamchi davri. 3-5 yildan keyin ikkinchi davr zaxmning uchinchi davriga o'tadi; zaxmning bu davri bemorlarning hammasida ham kuzatilavermaydi. Bu davr bemorning to'liq yoki mutlaqo davolan- maganligi natijasida kelib chiqadi. Bu davr teri, shilliq qavatlar, ichki a'zolar, asab tizimi hamda harakat apparatining zararlanishi bilan tavsiflanadi. Uchlamchi zaxmning rivojlanishida travma va surunkali kasalliklar, zaharlanishlar, bemorning yoshi hamda boshqa omillarning ahamiyati katta.
Uchlamchi zaxm klinik kechuviga qarab faol va yashirin davrlarga bo'linadi. Bu davr yana, o'z navbatida, do'mboqcha va tugun (gumma) toshish davriga ajratiladi. Toshmalar son jihatidan oz bo'lib (do'mboqchalar 10-20 ta bo'lsa, gumma odatda bitta yoki ikkita bo'ladi), o'zidan so'ng chandiq qoldiradi. Agar toshmalar hayot uchun muhim a'zo va tizimlarda joylashsa, u bemor hayoti uchun jiddiy xavf tug'diradi. Bemor bu davrda atrofdagilar uchun kam yuqumli hisoblanadi, chunki toshmalar yuzasida oqish treponemalar kam bo'lib, ular asosan infiltrat tubida joylashadi. Uchlamchi zaxm organizmni og'ir o'zgarishlarga olib keladi. Bu davr ichida teriosti yog' qavatida, suyak va muskullarda, asab tizimi va ichki a'zolarda o'zgarishlar kuzatiladi.
Do'mboqchali sifilid bemor terisining derma qavatida hujayraviy infiltrat hosil bo'lishi natijasida vujudga keladi. Bu terining hamma sohasida uchrashi mumkin. Do'mboqchalar og'rimaydi, qichishmaydi va yallig'lanmaydi. Ular yarim oysimon yoki yassi, rangi qizg'ish bo'lib, terida asimmetrik joylashadi. Do'mboqchalar olcha danagidek bo'lib, qattiq va aniq chegaralangan bo'ladi. Ular vaqt o'tishi bilan nekrozga uchrab yara va tortilgan chandiqlar hosil qiladilar.
Do'mboqchali sifilidlarning toshmalarning bir vaqtda chiqmasligi tufayli bir necha turi tafovut qilinadi: guruhlashgan (elementlar guruh- guruh bo'lib joylashadi, lekin bir-biri bilan qo'shilmaydi), emaklovchi (do'mboqchalar qo'shiladi, markazidagi regressga uchraydi, pereferik sohalarda esa yangi elementlar paydo bo'ladi), maydonchali (do'mboq- chalar qo'shilib, maydoncha hosil qiladi), pakana (tariq donidek keladigan do'mboqchalar kuzatiladi).
Do'mboqchali sifilid subyektiv o'zgarishlarsiz kechadi.
Sifilitik gumma uchlamchi faol zaxmning eng ko'p uchraydigan elementidir. Morfologik nuqtai nazardan sifilitik gumma gipodermada joylashgan tugun bo'lib, kattaligi yong'oqdek keladi. U asta-sekin kattalashib, teri bilan birlashadi va harakatchanligini yo'qotadi. Terining rangi ko'kimtir-qizg'ish tusga kiradi. Bemor biroz og'riq sezadi. So'ng tugunning o'rtasi yumshab, u yerda teshik hosil bo'ladi va undan yopishqoq suyuqlik ajralib chiqadi. Hosil bo'lgan yara - oval shaklida, aniq chegaralanganligi, cheti biroz teridan ko'tarilganligi, qattiq konsistensiyaga ega ekanligi va tubida nekrozga uchragan to'qima borligi bilan tavsiflanadi. Jarohat o'rnida yulduzsimon giperpigmentli chandiq ho- sil bo'ladi.
Klinik kechuviga qarab izolatsiyalangan, infiltratli va fibrozli gummalar farqlanadi.
Uchlamchi sifilidlar (do'mboqcha va gummalar) ko'pincha burun, yumshoq tanglay va tanglay tilchasi shilliq qavatlarida joylashadi. Suyaklar zararlansa, burun suyagi cho'kib, egarsimon bo'lib qoladi. Qattiq va yumshoq tanglaylarning teshilishi, tanglay pardasining shikastlanishi oqibatida ovoz o'zgaradi, yutgan ovqat burun bo'shlig'iga o'tib ketadi.
Harakatlanish apparatlarida o'zgarishlar periostitlar, ostitlar va osteomiyelitlar, artritlar va osteoartritlar namoyon bo'ladi.
Yurak-tomir tizimida aortit va mezoaortitlar, zaxm miokarditi rivojlanadi. Jigarda surunkali epitelial zaxm gepatitlari kuzatiladi. Nerv tizimida esa kechki neyrosifilis belgilari yuzaga keladi. Ko'pgina hollarda uchlamchi zaxmda orqa miya so'xtasi (qurishi, tabes) - surunkasiga og'ir o'tishi bilan ajralib turadigan, orqa miya qobiqlari, ustunlari va po'stloq- larining shikastlanishi va kuchli og'riq bilan kechadigan kasallik yoki progressiv falaj - miya mayda qon tomirlarining yallig'lanishi va bosh miya moddasi, miyaga hamda markaziy kulrang yadrolarning shikastlanishi yotadigan kasalliklar kelib chiqadi.
Yashirin va tug'ma zaxm. Ba'zan zaxm bilan og'rigan bemorlarning terisi, shilliq qavatlari, ichki a'zolari, asab tizimi va harakatlanish apparatlarida kasallikning klinik belgilari kuzatilmaydi, ammo serologik reaksiyalar musbat bo'ladi. Bunday zaxma yashirin zaxm deb ataladi.
Yashirin zaxmning erta (infeksiya tushgandan so'ng o'rtacha yil mobaynida), kechki va noma'lum turlari tafovut qilinadi.
Sifilitik infeksiya zaxm bilan og'rigan homilador onadan qorindagi bolaga o'tadi va uni zararlaydi. Bu tug'ma zaxm deb ataladi.
Zaxm qo'zg'atuvchisi homilaga onadan yo'ldosh orqali o'tadi. Shu- ning uchun tug'ma zaxm uchun homiladorlikning ikkinchi yarmi, ya'ni yo'ldosh qon aylanish doirasi ishga tushgandan so'ng xavfli hisoblanadi. Zaxmning ikkilamchi davri, ba'zida esa uchlamchi va kechki zaxm homila uchun o'ta xavfli bo'ladi.
Klinik belgilarining kechishi va muddatiga qarab tug'ma zaxm to'rt xilga bo'linadi: 1) homila zaxmi; 2) erta tug'ma zaxm (tug'ilgandan to 4 yoshgacha bo'lgan davr); 3) kechki tug'ma zaxm (4 yoshdan oshgan bolalarda); 4) yashirin tug'ma zaxm (turli yoshda uchraydi).
Zaxmga qarshi kurash. Zaxmga yo'liqqan bemorni davolashdan tash- qari, zaxmga qarshi kurashda quyidagi davolash usullari qo'llaniladi:
1) perventiv davolash zaxm kelib chiqishining oldini olish maqsadida, uning erta davridagi bemorlar bilan jinsiy va maishiy muloqotda bo'lgan (agar muloqot muddati uch oydan oshmagan bo'lsa) kishilarga o'tkaziladi;
2) profilaktik davolash ilgari zaxm bilan og'rigan yoki ayni vaqtda badanida zaxm infeksiyasi mavjud homilador ayollar va ularning bolalariga (ularda serologik va klinik belgilari bo'lmasa ham) o'tkaziladi;
3) asab tizimi, ichki a'zolarning zaxm bilan zararlanganligi gumon qilinganda sinama davolash belgilanadi.
Zaxm bilan og'rigan shaxslarni maxsus ro'yxatdan chiqarish. Bemorlarning zaxmdan to'liq davolanganligini tasdiqlovchi mezonlarga klinik ko'rsatkichlar (teri, shilliq qavatlar, ichki a'zolar va asab tizimidagi kasallik belgilarining yo'qolishi), rentgenologik va laboratoriya ko'rsatkichlarining normallashuvi kabilar kiradi.
Zaxmdan davolangan bemorlar maxsus ro'yxatdan quyidagi holatlarda chiqariladi:
a) boshlanishida birlamchi davolangan, so'ng bir yil mobaynida dispanser nazoratida bo'lgan bemorlar;
b) birlamchi zaxm davrida davolangan, so'ng ikki yil mobaynida dispanser nazoratida bo'lgan bemorlar;
v) ikkilamchi zaxm davrida to'liq davolanganidan so'ng 5 yil mobaynida dispanser nazoratida bo'lgan bemorlar;
g) uchlamchi zaxm davrida to'liq davolanganidan so'ng 5 yil mobaynida dispanser nazoratida bo'lgan bemorlar;
d) zaxm kasalligi bilan aniq og'rigan va klinik belgilari namoyon bo'lmasdan oldin to'liq davolanmagan bemorlar kasallik yuqqandan boshlab 10 yil o'tgach, mutaxassis ko'rigidan so'ng maxsus ro'yxatdan chiqariladi;
e) tug'ma zaxm bilan og'rigan bemorlar to'liq davolangach, 5 yil mobaynida dispanser nazoratida bo'lganidan so'ng maxsus ro'yxatdan chiqariladi.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 17:03 | Изох # 23 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| ...
|
| |
| |
| Giyos | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 17:04 | Изох # 24 |
|
Сайт ашаддий мухлиси
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 1130
Тақдирланишлар: 6
Хурмат даражаси: 59
Холати: Хозир йўқ
| So'zak (gonoreya, tripper)
So'zak yuqumli tanosil kasalligi bo'lib, asosan jinsiy yo'l bilan yuqadi. So'zak yunoncha «gonoreya», ya'ni gone - urug', rhoia - oqish demakdir. So'zakda asosan siydik-tanosil a'zolari, ba'zan to'g'ri ichak, ko'z, og'iz shilliq qavatlari ham zararlanadi.
So'zak qadimgi tanosil kasalliklaridan hisoblanadi. Erkaklar so'zagida odatda uretradan sarg'ish-gungurt yiringli suyuqlik chiqa boshlaydi, shu klinik ko'rinishni eramizdan avvalgi II asrda yashagan Galen «gonoreya» deb atagan.
So'zak eramizdan avvalgi V asrda Gippokratga ham ma'lum bo'lgan, lekin uni birinchi bo'lib A. Neysser aniqlagan. U bemorlarning uretra kanalidan kasallik qo'zg'atuvchisini topib, gonokokklar siydik-tanosil a'zolarida yallig'lanish jarayonlarini vujudga keltirishini ilmiy asosladi (1879). Shundan buyon so'zak mustaqil kasallik deb yuritiladi.
Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, hozir ham so'zak eng ko'p tarqalgan tanosil kasalliklari qatoriga kiritiladi. Yer sharida yiliga 200-250 mln aholi bu kasallikka chalinadi. Hatto rivojlangan Yevropa davlatlarida ham so'zak kasalligi soni bo'yicha o'tkir yuqumli grippdan keyingi o'rinda turadi.
Kasallik qo'zg'atuvchisi. So'zak qo'zg'atuvchisi gonokokklar juft-juft bo'lib turadigan kokklar, ya'ni diplokokklardir (yunoncha diplos - juft demakdir). Ular botiq tomoni bir-biriga qarab yotadigan dukkaklar shaklida bo'ladi.
Gonokokkni 1879 yili nemis olimi Albert Neysser topgan. YE. Bum esa 1885 yilda uni maxsus oziqli muhitda undirishga muvaffaq bo'lgan. Gonokokklar bir xil kattalikda, ya'ni 0,7- 0,8 mk, bo'yi 0,25 mk keladi. Bemorga yetarli miqdorda antibiotiklar yoki sulfanilamid preparatlari buyurilmasa, ularning katta-kichikligi, shakli o'zgarib, sharsimon, tuxumsimon yoki eritrotsitlar kattaligidagi zarrachalarga, ya'ni L - shakliga tezda aylanib qoladi. Bu esa davolashni ancha mushkullashtiradi, hatto ular ba'zi antibiotiklarga, masalan, penitsillinga qarshi penitsillinaza fermentini ishlay boshlaydi.
Gonokokklar odam organizmidan tashqarida yuqori haroratga chidamsiz, ayniqsa, 40-50 C dan yuqori harorat, dezinfeksiyalovchi eritmalar ta'sirida tez o'ladi. 1:100 nisbatdagi kumush nitrat eritmasi, yod va spirt gonokokklarni shu zahoti o'ldiradi. Ammo qurimagan qalin yiringda va har xil buyumlarda yoki nam ichki kiyimlarda, sochiq va boshqalarda bir sutka, ba'zan undan ortiq saqlanadi.
Kasallikning yuqish yo'llari. So'zak asosan sog'lom odamga bemor bilan jinsiy aloqa qilganda yuqadi. Kasallik manbai so'zak bilan og'riganligini bilmay yurgan yoki surunkali so'zakka chalingan bemorlar hisoblanadi.
Ayniqsa ayollar o'zlarining kasal ekanliklarini uzoq vaqtgacha bilmay yurishlari mumkin. Bunday holat besoqolbozlik (gomoseksualizm) bilan shug'ullanvchilarda ham kuzatilishi mumkin. Ba'zan so'zak bilan og'rigan qizlarning shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmasliklari tufayli, ularning jinsiy a'zolaridan kelayotgan infeksiyali ajralmalar to'g'ri ichak shilliq qavatiga tushib uni yallig'lantiradi. Orogenital muloqotdan so'ng gonokokklar bodomcha bezlar va tomoq shilliq qavatini birlamchi yallig'lantirishi mumkin.
Kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, so'zak bilan og'rigan bemorlarning deyarli 95-99 % uni jinsiy aloqa oqibatida yuqtirib oladi.
Kasallik kechuvi. So'zakkka qarshi tug'ma immunitet ham, orttirilgan immunitet ham yo'q. Shu bois, kasaldan tuzalgan bemor yana qayta kasallanishi mumkin, ya'ni bir kishi so'zak bilan bir necha marta og'rishi mumkin (reinfeksiya).
So'zakda asosiy patologik jarayon odatda qo'zg'atuvchi birlamchi kirgan joydan boshlanadi. Shunga asosan, siydik-tanosil a'zolari (genital), ekstragenital va metastatik so'zak farqlanadi. Metastatik so'zak genital va ekstragenital so'zaklar asorati hisoblanadi.
Erkaklar so'zagi. Inkubatsion davr so'zak bo'lgan ayol bilan jinsiy aloqa qilgandan so'ng 3-5-7 kun davom etadi. Ba'zan esa 3 haftagacha cho'zilishi mumkin. Agar kasallik boshlanganiga bir oydan oshgan bo'lsa, u surunkali so'zak deb yuritiladi. Shuningdek, kasalligi aniqlanmagan bemorlar ham so'zakning surunkali xiliga kiritiladi.
Inkubatsion davrdan so'ng siydik chiqarish kanalidan sarg'ish- ko'kimtir yiring ajrala boshlaydi.
Ba'zi kasallarda gonokokk bo'lishiga qaramay, kasallik belgilari kuzatilmaydi, bunday holat yashirin (latent) so'zak yoki gonokokk tashuvchilik deb yuritiladi.
Erkaklar so'zagining quyidagi turlari mavjud:
1) yangi so'zak; a) o'tkir; b) o'rtacha o'tkir; v) sust kechadigan;
2) surunkali so'zak;
3) yashirin (latent) so'zak.
O'tkir so'zak uretriti. Kasallik siydik chiqarish kanalining old qismida qichish, qizish va bir oz achishishdan boshlanadi. Bu belgilar ayniqsa tongda bezovta qiladi. Bunda uretra kanali og'zi yopishib qizaradi va shishib ketadi. Siydikda shilimshiq va yiringli ipchalar ko'rinadi. Bora- bora bemor siyganida og'riq turib, qattiq achishishdan, erreksiyada og'riq sezilishidan noliydi hamda siydik kanalidan juda ko'p sarg'ish-gungurt yiring keladi. So'ng yallig'lanish kuchayib, ajralmalar qon aralash chiqib, rangi sarg'imtir-jigarrang tusga kiradi.
Kasallikning 3-4 haftalari oxirida yallig'lanish uretraning old qismidan orqasiga o'tadi va o'tkir total so'zak uretriti avj oladi. Kasallik belgilari zo'rayadi (uretrotsistit). Bemor tez-tez siyadi, siyganida og'riq sezadi, siydigida qon bo'lishi ham mumkin.
Sust kechadigan so'zakda so'zak uretritining klinik belgilari sust, ya'ni siydik chiqarish kanali atrofi bir oz qizargan, shishgan bo'lib, faqat ertalablari ajralmalar kam miqdorda shilimshiqli va yiringli bo'ladi.
O'rtacha o'tkir so'zak uretriti belgilari yuqorida aytilgan har ikkala uretritning oralig'ida turadi.
O'tkir so'zak uretritida siydik kanalining orqa qismi zararlanib, unda odatda prostata bezi va tuxum ortiqlari ham patologik jarayonga qo'shiladi.
O'tkir so'zakda umumiy belgilar: harorat ko'tarilishi, ishtaha pa- sayishi, umumiy quvvatsizlik kuzatiladi.
Surunkali so'zak. Bemor o'z vaqtida davolanmasa yoki pala-partish davolansa, shuningdek parhez va davolash rejimiga rioya qilmasa, jarayon o'tkirdan surunkaliga o'tadi. Kasallikning bu ko'rinishi kechuvi jihatdan sust kechadigan so'zakka o'xshaydi. Ba'zan surunkali so'zak qo'zib turadi. Ayniqsa bemor achchiq, sho'r taomlar iste'mol qilsa, spirtli ichimliklar ichsa, jinsiy aloqa qilsa, yallig'lanish zo'rayadi. Bunda kasallik belgilari xuddi o'tkir yoki o'rtacha o'tkir so'zakka o'xshab ketadi.
Erkaklar so'zagining asoratlari:
1) uretra strikturasi; 2) so'zak prostatiti; 3) so'zak kallikuliti (urug' do'mboqchasining yallig'lanishi) va vezikuliti (urug' pufakchalarining yallig'lanishi); 4) epididimit (moyak ortig'ining yallig'lanishi).
Ayollar so'zagi o'zining klinik ko'rinishi va kechishi jihatidan erkaklarnikidan bir oz farq qiladi - bu erkak va ayol siydik-tanosil a'zolarining tuzilishidagi tafovutlarga bog'liq.
Ayollarda so'zak infeksiyasi uretra, bartolin bezlari, bachadon bo'yni, shuningdek to'g'ri ichakni bir yo'la shikastlantiradi va jadal kechadi.
Infeksiya asosan jinsiy yo'l bilan yuqadi, ammo nojinsiy yo'l bilan yuqish ham uchraydi.
Gonokokklar jinsiy aloqadan so'ng avval uretraga keyin bachadon bo'yniga tushib, ularni yallig'lantiradi. Keyinchalik katta vestibulyar bezlar va to'g'ri ichakning quyi qismi zararlanadi.
Inkubatsion davr 3-5 kun, ba'zan 4-15 kungacha cho'zilishi mumkin. Kasallikning subyektiv belgilari sustligi tufayli ayollar infeksiya yuqtirgan vaqtini tayin ayta olmaydi.
Ayollar so'zagi klinik kechishiga qarab xuddi erkaklarnikidek tafovut qilinadi: yangi so'zak (o'tkir, o'rtacha o'tkir, sust kechadigan); surunkali so'zak (ikki oydan oshgan so'zak).
Siydik-tanosil a'zolarining faqat quyi qismi (qin dahlizi, bartolin bezlari, uretra, bachadon bo'yni) so'zak bilan zararlangan bo'lsa, bu asorat bermagan, mabodo bachadonning ichki qismi, tuxumdon ortiqlari va boshqa a'zolari ham zararlangan bo'lsa, kasallik yuqoriga ko'tariluvchi asorat bergan so'zak deyiladi.
Ayollar so'zagining o'tishi o'tkir va surunkali bo'ladi. Bemor ayollarning 71-96 % da so'zak uretriti kuzatiladi, bunga asosan ayollar uretrasining qisqa va enliligi sabab bo'ladi. Kasallikning o'tkir davrida bemorlar uretraning sanchib og'rishidan, surunkali davrida esa tez-tez siyishdan shikoyat qiladilar. Uretra shishib qizaradi, bosganda og'rib, oqish-sarg'imtir ajralma keladi.
Ayollar so'zagining yuqoriga ko'tariluvchi asorat bergan ko'rinish- larida ichki jinsiy a'zolarning zararlanishi tufayli shu kasalliklarga xos bo'lgan belgilar namoyon bo'ladi va subyektiv hamda obyektiv jihatdan yaqqol va aniq belgilar bilan kechadi.
So'zak bilan og'rigan shaxslarni maxsus ro'yxatdan chiqarish. So'zakdan davolanganlikning isboti bemorni to'liq davolab, 1-2 oy mo- baynida dispanser ko'rigi o'tkazilgach aniqlanadi. Bakteriologik tekshi- rishlar vaqtida gonokokkning aniqlanmasligi to'liq davolanganlik dalolati bo'la olmaydi, chunki gonokokklarning boshqa shakllarga o'ta olish ehtimoli tufayli hamda ularni yashirin o'choqlardan chiqishga majbur qiluvchi usullar qo'llanilganidan so'ng bu haqda fikr yuritish mumkin.
Bemorlarning to'liq davolanganligini tasdiqlashda quyidagilarni hisobga olish kerak:
1) hafta davomida tekshirilganda sinamalarda gonokokklarning mutlaq uchramasligi;
2) prostata bezi va urug' pufakchalarida o'zgarishlar bo'lmasligi hamda ajralmada leykotsitlarning uchramasligi;
3) siydik kanalida yallig'lanish jarayonining kuzatilmasligi.
Siydik-tanosil a'zolarining boshqa kasalliklari
Trixomoniaz. Bu kasallik siydik-tanosil a'zolarining trixomonadadan zararlanishi tufayli yuzaga keladi. Trixomoniaz eng ko'p tarqalgan parazit kasalliklardan hisoblanadi. Ma'lumotlarga ko'ra, har yili dunyoda 180- 200 mln kishi bu dardga chalinar ekan. Odatda kasallik erkaklarga ham, ayollarga ham bir xilda yuqadi, ammo kasallik belgilari erkaklarda sust namoyon bo'ladi.
Trixomoniaz tanosil (venerik) kasalliklari ro'yxatiga kiritilmagan bo'lsa ham, jinsiy yo'l bilan yuqadigan kasalliklar qatorida turadi. Trixomoniazning yashirin davri 3-7 kundan 3-4 haftagacha, o'rtacha 10- 15 kun, ba'zan uzoqroq cho'zilishi ham mumkin. Klinik kechuvi so'zakli uretrit klinik belgilariga o'xshaydi.
O'tkir trixomonadali uretritda uretradan ajralayotgan suyuqlik 1-2 hafta ichida o'z-o'zidan kamayib, kasallik alomatlari barham topishi mumkin. Bora-bora kasallik surunkali uretritga o'tib, vaqti-vaqti bilan xuruj qilib turadi. Bunday bemorlar kasallik tashuvchilar hisoblanadi.
Trixomonadali uretritdan bemor yaxshi davolanmasa yoki davo rejimi va parhez saqlanmaydigan bo'lsa, ularda (5-10 %) uretra strikturasi, chandiqlanish kabi asoratlar qoladi.
Siydik-tanosil a'zolari xlamidozi va mikoplazmozi. Keyingi yillarda jahon miqyosida so'zak, zaxm kabi xavfli yuqumli tanosil kasalliklari bilan bir qatorda, gonokokksiz (nogonokokk) uretrit (nospetsifik uretrit, so'zakdan keyingi uretrit) deb ataladigan tanosil kasalliklari uchrab turadi. Ma'lumotlarga ko'ra, bunday kasalliklar so'zakka qaraganda 2-3 baravar ko'proq siydik-tanosil a'zolari yallig'lanishiga sabab bo'lmoqda. Mazkur kasallik bilan og'rigan bemorlar soni rasmiy ma'lumotlarga qaraganda dunyo bo'yicha 750-800 mln dan oshib ketdi. Ularning 60-65 % ni urogenital xlamidoz va mikoplazmoz (ureaplazmoz) tashkil etadi deb tushuntirilmoqda.
Siydik-tanosil a'zolari xlamidioziga xlamidiylar sabab bo'ladi. Ular mayda gramm manfiy kokk shaklida bo'lib, prokoriotlarga xos bakteriyalarga o'xshab ketadi. Xlamidiylar 4-48 soatlik rivojlanish bosqichini bosib o'tib, odatda hujayralar ichida va tashqarisida yashashga moslashgan.
Siydik-tanosil a'zolari xlamidozi klinik ko'rinishi bo'yicha so'zakka o'xshab ketsa-da, o'ziga xos belgilari bilan undan farq qiladi. Bunda yallig'lanish o'tkir yoki sust, ko'proq asorat bilan kechadi, so'zakka qarshi antibakterial preparatlarga ancha chidamli bo'ladi.
Kasallik asosan jinsiy yo'l bilan yuqadi. Inkubatsion davr 20-30 kun, ba'zan bu muddat sal o'zgarib turadi. Yallig'lanish o'choqlariga qarab xla- midiyali uretrit, prostatit, epididimit, servitsit, oofarit, salpingit va bosh- qalar uchraydi. Kasallik ko'proq surunkali shaklda uchraydi. Aksariyat bir vaqtning o'zida siydik-tanosil a'zolaridan bir nechtasi zararlanadi.
Kasallik bir necha haftadan so'ng spontan tuzalishi mumkin. Ammo bundagi klinik o'zgarish etiologik o'zgarishga olib kelmaydi. Davolanma- gan bemorlarning ko'pchiligida turli asoratlar: epididimit, orxoepididimit, gemmoragik sistit, uretra strikturasi kuzatiladi.
Siydik-tanosil a'zolari mikoplazmoziga gamiko-plapzmalar sabab bo'ladi. Mikoplazmalar juda mayda mikroorganizmlar bo'lib, bakteriyalar kabi o'zining hujayra qobig'iga ega emas. Ular tuxumsimon, cho'zinchoq va sferik shaklda bo'lib, kattaligi 0,2-0,3 mkm.
Mikoplazmalar yoki ureaplazmalar tufayli yuzaga kelgan uretritlar spetsefik klinik ko'rinishga ega emas. Barcha nogonokokk uretritlar kabi u ham kam belgilar bilan kechadi. Shuning uchun inkubatsion davrini belgilash ham mushkul.
Bemorlarning ma'lum bir qismida (4-5 %) ureaplazmali uretritlar so'zakka o'xshab ketadi. Kasallik bunday kechganda inkubatsion davr 3-5 kunga teng bo'ladi. Ammo aksariyat hollarda mikoplazmali uretritlar o'rtacha o'tkir yoki surunkali kechib, inkubatsion davri 30-40 kunga surilib ketishi mumkin.
Urogenital ureaplazmoz og'ir-yengilligiga qarab yengil, o'rtacha og'ir va og'ir xillarga ajratiladi.
Quyidagi hollarda ayol va erkaklar ureaplazma va xlamidiy infeksiyasi bo'yicha tekshirilishi lozim: so'zak, trixomoniazdan keyingi asoratlarda, nogonokokksiz uretritda, kichik chanoq a'zolarida surunkali yallig'lanish bo'lganda, bo'yida bo'lmaslik, bepushtlik, homila tashlash, tug'ruqdan keyingi patologik jarayonlar, bo'g'im kasalliklari va pala- partish jinsiy hayot tarzi va boshqalar.
Tanosil kasalliklari tarqalishining oldini olish chora-tadbirlari
Shaxsiy profilaktika:
1) pala-partish jinsiy aloqalar ehtimolligini cheklash;
2) jinsiy aloqada prezervativ qo'llash;
3) jinsiy aloqadan so'ng jinsiy a'zolarni sovun bilan yuvish;
4) individual profilaktika punktiga murojaat qilish.
Jamoat profilaktikasi:
1) tanosil kasalliklari bilan og'rigan bemorlarni maxsus ro'yxatga olish;
2) tanosil kasalligiga uchragan bemorlarni bepul davolash;
3) zaxm kasalligining barcha yuqumli ko'rinishlari bilan og'rigan bemorlarni maxsus shifoxonalarga yotqizish;
4) infeksiya manbalarini aniqlash;
5) tanosil kasalligiga yo'liqqan bemorlar bilan jinsiy aloqada bo'lgan shaxslarni aniqlash va ularni maxsus tekshiruvdan o'tkazish;
6) tanosil kasalligiga yo'liqqan bemorlar bilan aloqada bo'lganlarni oldindan davolash;
7) davolanishdan bosh tortgan bemorlarning majburiy davolanishini amalga oshirish;
8) ishga joylashayotganlar, donorlar va homiladorlarni tanosil kasalligi bo'yicha tekshirish;
9) shifoxonaga yotgan barcha bemorlarning tanosil kasalligi bo'yicha tekshiruvini amalga oshirish;
10) tanosil kasalligiga uchrab, uni yuqtirib yurgan shaxslarga nisbatan jinoiy jazo choralarini qo'llash;
11) aholining teri-tanosil kasalliklari va uning asoratlari bo'yicha tibbiy madaniyatini oshirish.
OITS - orttirilgan immuntaqchillik sindromi
U birinchi marta infeksion kasallik sifatida 1981 yilda AQSHda qayd qilingan.
OITS chaqiruvchisi tuzilishi va kimyoviy tarkibi bo'yicha juda murakkab virus hisoblanadi. Odatdagi xona haroratida virus o'zining yuqumliligini uzoq muddatgacha saqlaydi. Masalan, 2 0C haroratda, hatto quritilgan holatda 4-6 kun mobaynida yuqumli hisoblanadi. Yuqori harorat va boshqa vositalar ta'sirida virus halok bo'ladi. Kasallik asosan jinsiy aloqa orqali yuqadi. Bundan tashqari, sterillanmagan ninalar, shpritslar va boshqa vositalar qo'llanilganda, qon va uning mahsulotlari quyilganda, organ va to'qimalar boshqa odamga o'tkazilganda, bemor onadan bolaga yuqish hollari ham kuzatiladi.
OITSning yuqishida «xavfli» guruhlar katta o'rin tutadi, ayniqsa bu guruhga besoqol (gomoseksualist)lar kiradi.
Kasallik asosan tartibsiz jinsiy hayot kechirgan odamlarda uchraydi. Shuning uchun bu kasallikning keng tarqalishida fohishabozlik muhim o'rin egallaydi. Keyingi navbatda xavflilik jihatidan giyohvandlar guruhi turadi, ular sterillanmagan ninalar va shpritslardan foydalanganligi uchun kasallik yuqadi. Shunday qilib, gomoseksualistlar, fohishalar va giyohvandlar guruhlari ushbu kasallik bilan yuqori darajada, ya'ni 95 % holatlarda og'riydilar, qolgan hollarda qon quyish, bo'yrakni o'tkazish va bemor onadan bolaga o'tishi kuzatiladi.
Odam organizmi immun tizimining shikastlanishi - OITS rivoj- lanishining asosiy mexanizmi hisoblanadi. Virus immun tizim hujayralari (T - limfotsitlar) ichida ko'payadi va ularni parchalaydi, shuning uchun immun javob reaksiyasi pasayadi.
OITSning yashirin davri o'rtacha 2-5 yil davom etadi. Bu davrda bemor o'zini sog'lom deb o'ylaydi, ammo atrofdagilar uchun yuqtirish xavfi yuqori hisoblanadi, ular infeksiya manbaiga aylanadilar. Bunday odamlar virus tashuvchilar hisoblanadi.
OITSning klinik kechishi. OITSning klinik kechishi 4 ta bosqichga bo'linadi.
1. Yashirin davri - bir necha yil davomida kasallik belgilari paydo bo'lmay virus tashib yuriladi.
2. Zo'raygan limfoadenopatiya sindromi. Bu davrda ikki va undan ortiq limfa tugunlarining kattalashishi kuzatilib, 3 oy davom etadi.
3. OITS uyushgan kompleks davri - barcha limfa tugunlarining kattalashishi, tana vaznining kamayishi, terlash, haroratning ko'tarilishi, yo'tal, oshqozon-ichak tizimi faoliyatining buzilishi va immun tizimining pasayganligini laboratoriya ko'rsatkichlari tasdiqlaydi.
4. Klinik belgilarining keng miqyosda rivojlanish bosqichi, ya'ni hamma vaqt bemor o'limi bilan tugaydi.
Immun tizimi faoliyati pasayishining aniq sababi bo'lmaganda, ya'ni o'sma (rak) va ovqatlanish yetishmovchiligining og'ir shakllari yoki boshqa aniq holatlar kuzatilmaganda, yoshi kattalarda OITS tashxisi uning 2 ta ahamiyatli va bitta ahamiyatsiz belgilari birga uchraganda qo'yiladi.
1. Ahamiyatli belgilari:
tana vaznining 10 % ga va undan ko'proq kamayishi;
bir oydan ko'proq muddat surunkali ich ketishi;
v) bir oydan ko'proq muddat muntazam ravishda haroratning ko'tarilishi (doimiy yoki vaqti-vaqti bilan).
2. Ahamiyatsiz belgilari:
bir oydan ko'proq muddat davomli kuchli yo'tal;
ko'p o'choqli zo'raygan dermatit (teri yallig'lanishi);
v) qaytalanuvchi o'rab oladigan uchuq;
g) tomoq va og'iz bo'shlig'ining kandidozi;
d) surunkali zo'raygan va keng tarqalgan oddiy uchuq;
e) zo'raygan limfadenopatiya.
Teri va shilliq qavatlarining yallig'lanishi ba'zan OITSning asosiy va yagona belgisi hisoblanadi. Bemorlarning 50-100 % da o'pka va ovqat hazm qilish traktining shikastlanishi kuzatiladi. 60 % bemorlarda aql pasayishining rivojlanishi mumkin.
Hozirgi vaqtda kasallikning oldini olish chora-tadbirlariga aholi orasida sanitariya-targ'ibot ishlarini olib borish kiradi. Bunda aholiga kasallikning yuqish yo'llarini, ya'ni asosan jinsiy aloqa vaqtida yuqishini, tasodifiy jinsiy aloqalarda rezina olat qopchig'idan foydalanish kerak- ligini, ammo bu kasallikning havo-tomchi yo'li bilan va oziq-ovqat mahsulotlari orqali ham yuqishi mumkinligini tushuntirish kerak. Fohisha- bozlik va giyohvandlikka qarshi kurashish kerak. Shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish, bemor ayollarni homiladorlikdan saqlash kerak, chunki bunda homila ham kasallikka chalinadi.
Infeksiyaning tarqalishiga ifloslangan nina va shpritslarni ishlatish ham sabab bo'ladi, shuning uchun giyohvandlik ham yuqori xavfli guruh hisoblanadi. Qon topshirayotgan donorlar muntazam ravishda tekshirib boriladi. Respublikamizda OITSni anonim yo'l bilan aniqlaydigan maxsus shifoxonalar tashkil qilingan. Bu yerda istagan odam o'z sog'lig'ini bepul tekshirib ko'rishi mumkin. Bundan tashqari, yurtimizga kelgan barcha chet el fuqarolari tekshiruvdan o'tkaziladi, ayniqsa OITSga endemik o'choq hisoblangan mamlakatlardan kelganlar alohida bir necha bor tekshiriladi. OITS bilan og'rigan bemorlar bilan aloqada bo'lgan shaxslar ham tekshiruvdan o'tkaziladi.
O'TA XAVFLIINFEKSIYALAR. O'TA XAVFLIINFYEKSIYA O'CHOQLARIDA PROFILAKTIKA USULLARI
Vabo (xolera) - o'tkir antroponoz fekal-oral infeksiya bo'lib, kasal- likni vabo vibrioni chaqiradi. Suvli suyuq najas ajralishi, qusish, organizmning suvsizlanishi tufayli shok rivojlanishi kabi simptomlar bilan tavsiflanadi.
Og'ir kechishi va tez tarqalishi sababli vabo kasalligi o'ta xavfli infeksiya turlariga kiritilib, xalqaro tibbiy sanitariya ro'yxatiga olingan. Vabo pandemiyasi qadimgi vaqtlarda ko'p insonlarning o'limiga sabab bo'lgan. Misrda vabo pandemiyasi aniqlangan. Oxirgisi 1961 yilda boshlangan. Hozirgi vaqtda (1992-1994 yil) yer yuzining 40 ta mamlakatida, jumladan sobiq Ittifoqning janubiy regionlarida ham qayd qilingan. Infeksiya manbaiga najas orqali vabo vibrionini tashqi muhitga ajratuvchilar, bemor va vibrion tashuvchilar kiradi.
Yuqish mexanizmi fekal-oral yo'li orqali amalga oshadi. Yuqish asosan suv, alimentar, maishiy aloqalar orqali bo'lishi mumkin. Suv orqali yuqish pandemiya va epidemiya rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Vaqtinchalik manba sifatida suv hayvonlaridan - baliqlar, malyuskalar va boshqalar kirib, ular o'z organizimida uzoq muddatga vabo vibrionini saqlash va to'plash imkoniyatiga egadirlar.
Klinikasi: kasallikning yashirin davri bir necha soatdan besh kungacha, o'rtacha hisobda ikki kun davom etadi.
Vabo kasalligi to'satdan rivojlanadi. Suyuq suvli najas ajraladi, bunda qorin og'rimaydi, ammo qorining g'o'ldirashi va ichaklarning o'ta to'lishi simptomlari rivojlanadi. Tana harorati o'zgarmaydi, ammo ba'zi bemorlarda 37,5 0C atrofida bo'lishi mumkin. Kasallik rivojlanishi bilan najas ajralish soni sutkasiga 20 martaga ko'payishi mumkin. Najas suvli, ba'zan «guruchli qaynatma»ni eslatadi. Ko'pgina hollarda «favvora» ko'rinishidagi qayt qilish kuzatiladi. Organizmda kuchli suvsizlanish namoyon bo'ladi - yuz sohasida o'zgarish, ko'zlarning chuqurlashib ketishi, «to'q ko'zoynak» simptomi va «kir yuvuvchi» qo'llari simptomi kuzatiladi.
Kasallikning turlaridan biri shiddatli shakli bo'lib, organizmda kuchli suvsizlanish holati oqibatida zaharlanish shoki yuz berishi mumkin. Bunday holatlarda bemor bir necha soat mobaynida halok bo'ladi.
Vabo kasalligiga chalingan va shu kasalga shubha tug'ilgan bemorlarni darhol shifoxonaga yotqizish zarur. Zudlik bilan davolovchi muolajalar o'tkazish, ya'ni suv tanqisligini to'ldirish, oral (og'iz orqali) regidratatsiya yordamida organizmni elektrolitlarga to'ldirish zarur. Vabo kasalligi bilan kasallangan bemorlar uchun asosiy davolovchi prinsiplardan biri uyda, mashinada va shifoxonada oral regidratatsiya o'tkazish.
Kasallikning yengil va o'rta darajasida, albatta, peroral (og'iz orqali) regidratatsiya o'tkazish zarur. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (VOZ)ning ekspert qo'mitasi quyidagi tartibda peroral regidrotatsiya tarkibini qabul qilgan: natriy xlorid - 3,5 g; natriy gidrokarbonat - 2,5 g; kaliy xlorid - 1,5 g; glukoza - 20 g; qaynagan suv - 1 l.
Eritma nomi «oralit» deb ataladi. VOZ ekspert qo'mitasi tomonidan boshqa regidratatsiya eritmasini ham kiritgan. Unda gidrokarbonat o'rniga nitrat natriy (regidron) kiritilgan. Bemorda qayt qilish alomati va suvsizlanish hollari yuz berganda, unga shu eritmadan 200-250 ml (har 1 minutda 1 osh qoshiqda) berib turish kerak. Shu tayyorlangan eritmalardan tashqari, bemorga qaynagan suv, choy, na'matak eritmasidan beriladi.
Profilaktikasi: xalqaro qoidalarga asosan, vabo kasalligi tarqalishi mumkin bo'lgan mamlakatlarda bo'lib kelgan shaxslar 5 kun mobaynida nazorat (karantin)da bo'ladilar. Bu paytda ulardan bir marotaba bakteriologik analiz olinadi. Vabo kasalligi tarqalgan mamlakatlarda epidemiyaga qarshi kompleks reja usullari amalga oshiriladi. Bunda bemorlar va vibrion tashuvchilar kasalxonaga yotqiziladilar va ular bilan kontaktda bo'lgan shaxslar 5 kun davomida nazoratda bo'ladilar, 3 marta bakteriologik analiz olinadi.
O'lat (chuma) - o'tkir yuqumli kasallik bo'lib, kuchli zaharlanish, teri shikastlanishi, limfa tugunlari, o'pka va boshqa a'zolarning jarohatlanishi bilan ifodalanadi. Bu kasallik karantinli xastaliklar turiga kiradi. O'lat qadimiy o'ta yuqumli kasalliklar tarkibiga kirib, insoniyat hayotida katta ofatlarga sabab bo'lgan. Ma'lum bo'lgan birinchi pandemiyasi VI asr ilgari «Yustin» o'lati nomi bilan tarixga kirgan. Bu pandemiya quyi Misrda, qolaversa Vizantiya imperiyasini ishg'ol qilib, 50 yil mobaynida 100 000 000 insonni hayotdan olib ketdi.
Ikkinchi pandemiya XIV asrda «Qora o'lim» nomi bilan Osiyoda, so'ngra savdo yo'li bilan Yevropaga va Pskov orqali Rossiyaga yetib borgan bo'lib, uning natijasida 50 000 000 ga yaqin inson vafot etgan. Shu davrga kelib birinchi marta Italiyada karantin (40 kun) usuli ishlatilgan. Karantin chegaralangan kompleks usul bo'lib, o'z ichiga tibbiy-sanitariya va ma'muriy usullarni oladi. Karantin usuli barcha yuqumli o'ta xavfli infeksiyalar uchun qo'llaniladi. Birinchi karantin usuli Venetsiyada qo'llanilgan. Kasallik xavf tug'diruvchi mamlakatlardan kelgan kemalar 40 kun qirg'oq yaqiniga keltirilmagan, agar kasallik xavfi bo'lsa, shu karantin muddatida namoyon bo'ladi.
Epidemiologiyasi: infeksiya manbaiga kemiruvchilar (kalamushlar, yumronqoziqlar, sichqonlar va boshqalar) hamda tuya va mushuklar kiradi. Yuqish yo'li asosan burgalar yordamida amalga oshadi, ular chaqqanda yuqtiriladi. Insonlar, hayvonlar va ularning o'liklari, najaslari bilan kontakda bo'lganda kasallanadi. O'latning o'pka shakli bilan kasallangan bemorlar o'ta xavfli hisoblanadilar, chunki ulardan havo- tomchi yo'li orqali kasallik yuqishi mumkin. Yer sharida hozirgi vaqtda o'lat o'choqlari ma'lum, ular ko'payishi va saqlanishi shu joylarning iqlim - geografik mintaqalariga bog'liqdir. O'lat kasalligi tarqatuvchisi burga uchun qulay sharoit havo harorati 24 0С, nisbiy namligi 70 % bo'lishi shart.
O'lat o'choqlari asosan Mongol-Zabaykal zonasida, Janubiy Xitoy, Hindixitoy va Hindiston mamlakatlarida ko'p uchraydi. O'rta Osiyo tekisligida o'lat o'choqlari O'rta Osiyo cho'llarida, Qozog'istonda, Ural va Volga oralig'ida joylashgan mintaqalarda uchrab turadi.
Tabiiy o'choqlarda asosan yuqish transmissiv, kontakt va alimentar yo'l bilan amalga oshadi.
Transmissiv yuqish yo'li - burgalar chaqishi orqali o'tadi. Kontakt yo'li - otib o'ldirilgan kemiruvchilar (quyon va boshqalar)ning terisiga ishlov berilganda yuqadi.
Alimentar - go'shtli mahsulotlarga yetarli darajada termik ishlov berilmaganda mahsulot orqali o'tadi.
Patogenezi: inson organimzmiga o'lat qo'zg'atuvchisining kirishiga qarab quyidagi yo'llarga bo'linadi. Bular teri, shilliq qavat, nafas yo'llari yoki oshqozon-ichak trakti orqalidir. Kasallikning kirish darvozasiga qarab quyidagi klinik turlarga bo'linadi:
- bubonli;
- teri bubonli;
- o'pka turi;
- septik turi.
Klinikasi: yashirin davri asosan 2-3 kun davom etadi. Ko'pgina hollarda bubonli turi 79 %, septik turi 11 %, o'pka turi 5 % uchraydi.
O'lat kasalligi kutilmaganda boshlanadi. Tana harorati 39 0C ga ko'tariladi, organizmning zaharlanishi (intoksikatsiya) kuchayadi. Kuchli bosh og'rishi, muskullar og'rishi, ko'ngil aynishi va qusish alomatlari paydo bo'ladi. Bemorning umumiy holati og'ir, qon bosimi va tomir urishining pasayishi kuzatiladi.
Bubon turida kasallikning 1-2 kunida limfoadenit belgilari paydo bo'ladi (o'lat buboni). Kasallanish jarayoniga bir necha yonma-yon joylashgan limfa tugunlari atrofidagi to'qimalarni jalb etib, bubon shakli ko'rinishida bo'ladi: o'smasimon, dumaloqsimon shaklda bo'lib, paypaslaganda og'riqlidir. Bubon ustidagi teri qoplami to'q qizil ko'kimtirsimon rangda bo'ladi. Keyinchalik bubon yallig'lanib ochiladi va asta-sekin bitish jarayoniga olib keladi.
Teri bubon shaklida, teri qoplamida pustula (pufakcha) paydo bo'lib, ichida qizil rangli suyuqlik bo'ladi. Kasallik avj olishi natijasida pustula yorilib, jarohatga aylanadi va to'q rangli strup hosil bo'ladi.
O'pka shaklida og'ir intoksikatsiya, yuqori harorat, ko'krak qafasida og'riq va qon aralash yo'tal bo'ladi. Oldingi vaqtlarda o'pka shakli 100 % o'lim bilan 2-4 kun ichida yakunlanardi. Hozirgi davrga kelib keng ko'lamda ishlatib kelinayotgan antibiotiklar tufayli bu kasallik shakli o'limga olib kelmayapti.
Profilaktikasi: o'lat kasalligining boshlanish xavfi tug'ilganda zudlik bilan xabar beriladi. Shu zahotiyoq karantin chora-tadbirlari o'tkaziladi. Bemorlar bilan muloqotda bo'lgan shaxslar ajratiladi.
O'zbekiston Respublikasi hududida sanitariya-qo'riqlash qoidalariga amal qilinadi. Karantin tadbirlari asosan suv va dengiz portlarida, avtomagistrallarda, aeroportlarda, temir yo'llarida o'tkaziladi. Bunday tadbirlarda cheklangan yoki yarim cheklangan aholi va yuklar harakatlari to'xtatib qo'yiladi. Zarurat tug'ilganda, karantin zonalarida harbiy-qo'riq- lash postlari tashkil etiladi. Bubon shakli bilan kasallangan bemorlarning bir nechtasi bitta palataga, o'pka shakli bilan kasallangan bemorlar alohida bokslarga joylashtiriladi. Tibbiy personal o'latga qarshi tikilgan kiyimlarda yordam ko'rsatadilar.
Kuydirgi zoonoz infeksiya bo'lib, spetsifik chipqon chiqishi, limfa tugunlari, ichki a'zolarning shikastlanishi hamda sepsis rivojlanishi bilan tavsiflanadi.
Etiologiyasi: chaqiruvchisi katta hajmdagi batsilla bo'lib, o'n yil mobaynida saqlanadi. Avtoklavda batsilla 40 minut ichida o'ladi. Infeksiya manbaiga uy hayvonlari kiradi. Yuqish yo'liga kontakt, alimentar, havo- tomchi va transmissiv yo'llar kiradi. Yuqish omillariga asosan go'sht, teri, jun, suv, havo va boshqa tashqi muhit komponentlari kiradi. Qo'zg'atuvchi shikastlangan teri orqali kiradi va kasallikni rivojlantirish xususiyatiga ega. Qo'zg'atuvchi kirgan shikastlangan teri sohasida Sibir yarali karbunkul (yallig'langan o'choq, to'qimalari nekrozga uchragan, mahalliy shish va qizarish) hosil bo'ladi. Mahalliy limfoadenit alomatlari kuzatiladi. Generalizatsiyalashgan shakllari asosan nafas yo'llari to'qimalarining kasallanishiga (traxeya, bronx, alveola) olib keladi. Kasallik asta-sekin limfa tomirlari orqali o'pkaga va koks oralig'iga tarqalib, to'qimalar buzilishiga olib keladi. Limfa tugunlari orqali kasallik osonlik bilan qon tomirlari orqali butun tana a'zolariga tarqaladi va kasallik belgilari paydo bo'ladi.
Klinikasi: inkubatsion davri 2-14 kun davom etadi.
Qattiq qichuvchi qizg'ish dog' hosil bo'ladi. Bir sutkadan so'ng shu joyda og'riq hosil bo'lib, pufak shishib chiqadi, uning o'rnida esa tubi qora jarohat hosil bo'ladi. Shu vaqtga kelib, organizmda intoksikatsiya rivojlanadi, bemorlarda harorat ko'tarilishi, bosh og'rishi, ishtaha yo'qolishi, uyqu buzilishi kuzatiladi. Jarohatlar ko'payib birlashadi va shu sohada chipqon hosil bo'ladi. Jarohat tubidan suyuqlik ajralishi to'xtashi bilan karbunkul sohasida qoraqo'tir-strup hosil bo'ladi.
Profilaktikasi: uy hayvonlari kasallanishining oldini olish va kasallarini yo'qotishdan iborat. Agar kasallik aniqlansa va shu hayvonlar o'limiga olib kelsa, ularni o'lganidan so'ng yoqib yuborish va alohida ajratilgan joylarga chuqur qilib ko'mish lozim. Kasallangan hayvonlardan tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari yo'q qilinadi, xomashyolar esa dizenfeksiya qilinadi va h. k.
Tulyaremiya - o'tkir yuqumli kasallik bo'lib, harorat ko'tarilishi va limfa tugunlarining kasallanishi bilan ifodalanadi. Birinchi marta kasallik qo'zg'atuvchisi 1911 yili Kaliforniyada kasallangan yumronqoziqlarda aniqlangan. Kasallik qo'zg'atuvchisi aniqlangan joy nomi bilan Tulyare deb atalgan (Bacterium tulareu). Har bir mamlakatda bu kasallik nomlanishi har xil: AQSHda «Kiyik pashshasi bezgagi», Yaponiyada «Quyon kasalligi». Tulyaremiyaning tabiiy o'choqlari asosan Yer sharining shimoliy yarmida joylashgan. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda Tojikiston va Ozarbayjonda uchrab turadi.
Epidemiologiyasi: asosiy infeksiya manbai - kemiruvchilar va uy hayvonlari. Kasallikning yuqish yo'li asosan hasharotlar chaqishi, ya'ni transmissiv va boshqa yo'llar, kontaktli (ov qilish, teriga ishlov berish), aspiratsion (zararlangan chang bilan nafas olish) va alimentar (zararlangan oziq-ovqat mahsulotlari, suv) yo'ldir. Infeksiya odamga teri yoki ko'z shilliq pardasi, nafas yo'llari hamda oshqozon-ichak trakti orqali yuqishi mumkin. Kirish joylari kasallik turlarini aniqlab beradi. Mikrob limfa oqimi bilan chegaralangan limfa tugunlariga tushib, shu yerda yallig'lanish jarayonini chaqiradi va oqibatda granulema, nekroz o'choqlari hosil bo'ladi (birlamchi bubon). Infeksiyaning tarqalish darajasiga qarab ikkilamchi bubon hosil bo'ladi. Organizmda kuchli intoksikatsiya belgilari va ichki a'zolar shikastlanishi kuzatiladi.
Klinikasi: yashirin davri 3-7 kun davom etadi. Kasallik to'satdan boshlanib, harorat 38-39 0C gacha ko'tarilishi kuzatiladi. Bemorda et uvishishi, bosh og'rishi, muskullarda og'riq, ba'zi hollarda ko'ngil aynishi va qayt qilish kuzatiladi. Ko'z va yuzning shilliq pardalari qizaradi.
Tulyaremiya kasalligining quyidagi klinik turlari mavjud:
- bubonli;
- generalizatsiyalashgan;
- o'pka turi;
Bubonli turida, kasallikning 2-3 kuniga kelib limfa tugunlari kattalashadi. Shu limfa tugunlari yallig'lanishi yoki yara hosil bo'lishi xususiyatiga egadir. Ko'z bubon turi kasalligida ko'z qovoqlarining qizarishi va shishi kuzatiladi. Kasallik uning og'irlik darajasi va davo- miyligiga qarab quyidagi shakllarga bo'linishi mumkin (o'tkir, uzoq davom etadigan va surunkali). Tulyaremiyaning o'pka turida bronxlar va o'pka kasallanishi kuzatiladi. Bemorning to'sh suyagi sohasida og'riq, quruq yo'tal, haroratning 37,5 0C bo'lishi, et uvishishi va terlash alomat- lari bezovta qiladi. Generalizatsiyalashgan turida haroratning ko'tarilishi, et uvishishi, terlash, bo'g'imlarning kasallanishi va teri qoplamida toshmalar paydo bo'lishi bilan kuzatiladi. Bemorlarning tulyaremiyadan sog'ayishi asta-sekinlik bilan boradi, lekin o'lim darajasi 1 % dan oshmaydi. Ko'pgina hollarda vabo, kuydirgi, ichterlama va toshmali terlama kasalliklarini bir-biri bilan taqqoslash mumkin.
Profilaktikasi: o'choqlardagi asosiy chora-tadbirlar quyidagilardan iborat: kemiruvchilarga qarshi kurash; quduqlarga sichqon va boshqa kemiruvchilarning kirib, suvning zararlanishidan asrash; tulyaremiya o'choqlari tarqalgan joylarda aholi o'rtasida emlashni tashkil qilish.
Chinchechak - virusli o'tkir yuqumli kasallik bo'lib, organizmning kuchli zaharlanishi hamda terida va shilliq qavatlarda papulopustullez toshmalar toshishi bilan kechadi.
Qadimgi yuqumli kasallik hisoblangan chinchechak insoniyat tarixida o'zining og'ir kasallik ekanligi bilan chuqur iz qoldirgan bo'lib, «mor» deb atalgan. Misrda chinchechak bilan kasallangan va mumifikat- siyalangan inson murdalarini topishgan. Chinchechak kasalligining yuqumliligini birinchi bo'lib aniqlagan ulug' olim Abu Ali ibn Sinodir. IV asrda ham chinchechak kasalligi Shimoliy Afrika va arab mamlakatlariga hamda VI asrda Yevropa mamlakatlariga tarqalgandir. XVI asr boshlarida kasallikni Amerikaga ispan mustamlakachilari ataylab tarqatganlar. Meksika qabilalari chinchechak bilan kasallangan insonlarni sovg'a tariqasida olib kasallanganlar va bu epidemiyaning tarqalishiga olib kelgan.
Epidemiologiyasi: chinchechak asosiy karantin kasalliklar qatoriga kiritilgan bo'lib, infeksiya manbai kasal odamdir. Yuqish yo'li havo- tomchi va ba'zi hollarda havo-chang. Hozirgi vaqtda bu kasallik Afrika (Keniya, Samoli, Efiopiya)da saqlanib qolgan.
Patogenezi: infeksiya darvozasi bo'lib, nafas yo'llarining shilliq qavatlari, ba'zilarda teri qoplami hisoblanadi. Organizmga kirgan viruslar ko'payadi. Ko'payish limfa tugunlarida va o'pka to'qimasida yuz beradi, so'ngra qonga chiqib butun tanaga tarqaladi. Terining epiteliy qoplamida maxsus toshmalar paydo bo'ladi. Asosan terining ochiq joylari shikastlanadi, ichki a'zolar va buyrak usti bezining kasallanishi, natijada infeksion kollaps rivojlanishi mumkin.
Klinikasi: yashirin davri 6-16 (ba'zan 17-22) kungacha davom etadi. Kasallik o'tkir boshlanib, tana harorati 39-40 0C gacha ko'tariladi, bosh og'rig'i, qayt qilish, orqa umurtqa pog'onasida og'riq, yuz sohasining qizarishi kabi belgilar paydo bo'ladi. Yurak urishining tezlashishi, nafas siqishi, 2-3 kunlarida «dastlabki» toshmalar paydo bo'ladi. Ular qizamiqni eslatuvchi toshmalarga o'xshaydi va qo'ltiq ostiga, sonnning ichki yuzasiga joylashadi. 1-2 sutkada toshmalar izsiz yo'qoladi.
Kasallikning 4 sutkasiga kelib tana harorati pasayadi, bemor holati yaxshilanadi va «chin toshmalar» paydo bo'ladi. Ular yuz sohasida, bilakda, panja sohasida va boldirning oldingi yuzasida joylashadi. Ko'pgina hollarda toshmalar kaft va oyoqlarda joylashadi. 2-3 sutkasida toshmalarda suyuqlik to'planadi, ularning markazlari botiq bo'lib, chetlari pushti rangda bo'ladi. Shilliq pardalarda esa yarachalar paydo bo'ladi. 7-8 sutkalarda ular yiringlaydi, bemorning ahvoli og'irlashadi, tana harorati ko'tariladi, alahsiraydi. 10-14 sutkalarida toshmalar quriydi va to'q rangli po'stloq hosil qiladi. Shishlar kamayadi va kuchli qichish paydo bo'ladi. Uchinchi hafta oxirida po'stloq ko'chib, uning o'rnida chandiq (cho'tir)lar hosil bo'ladi. Bu kasallikning yengil shakli faqat emlangan odamlarda uchraydi.
Toshmali tif va Brill kasalligi
Toshmali tif - o'tkir riketsioz kasallik bo'lib, organizmning isitmalashi, umumiy zaharlanishi, qon tomir va asab tizimining zararlanishi bilan kechadi. Kasallik bir necha yildan keyin qaytalanishi mumkin (Brill kasalligi). Bu antroponoz kasallik hisoblanib, bitlar chaqqanda transmissiv yuqish mexanizmi orqali tarqaladi.
Etiologiyasi va patogenezi: kasallik qo'zg'atuvchisi Provachek riketsiyalari organizmga terining mayda jarohatlari, terini qashlash natijasida zararlangan bitlar orqali tushadi.
Klinikasi: yashirin davri 12-14 kun davom etadi, kasallik o'tkir boshlanadi. Bosh og'rig'i, qaltirash, uyqusizlik, tana harorati 39-40 0C gacha ko'tariladi. Yuz va bo'yin terisi qizaradi. 4-5 sutkaga kelib toshmali terlama chilla yarasi (ekzantema) paydo bo'ladi. Toshmalar ko'p miqdorda, turli-tuman bo'ladi. Yurak urishi va nafas tezlashishi kuzatiladi. 4-5 sutkasida jigar va taloq kattalashadi. 8-12 sutkasida tana harorati birdan pasayadi. Kasallikning og'ir shakllarida ensefalit rivojlanishi mumkin.
Brill kasalligi - toshmali terlama kasalligining retsidiv (qaytalanuv- chi) shakli bo'lib, kasallikni boshidan o'tkazgan odamlarda bir necha yildan so'ng qaytalanadi. Bu kasallikning infeksiya manbai bo'lmaydi, yengil shaklda kechib, toshmali terlama klinik belgilari bilan kechadi. Kasallik patogenezi o'rganilmagan, o'tkir boshlanib, tana harorati yuqori darajaga ko'tariladi va 3 kun mobaynida davom etadi. Ba'zilarda 8-10 kun davom etishi mumkin. Toshmalar kasallikning 5-7 kunidan boshlab paydo bo'ladi, kasallik asoratlari ham kuzatilishi mumkin. Tashxis qo'yishda laboratoriya sharoitida Provachek riketsiyalarining topilishi kasallik tasdiqlanishining natijasi bo'lib hisoblanadi.
Sog' salomatlik...
|
| |
| |
| БОБО | Сана: Шанба, 12-Янв-2013, 17:05 | Изох # 25 |
|
ФанФорум рахбари
Гурух: ФОРУМ МОДЕРАТОРИ!
Изохлар: 630
Тақдирланишлар: 4
Хурмат даражаси: 1607
Холати: Хозир йўқ
| ...
|
| |
| |
