Тил борасида хеч қачон қатъий бўлмаганман. Лекин одамларнинг фикрини ўрганар эканман, хонандаларга нисбатан айнан шу тил борасидаги қатъий ва нафрат билан танқидларига хайратланаман.Нахотки шунчалар қийин фикрлаш?
Аввало у ўзи ким? Хонандами? Сизларга қўшиқ куйлайди тўғрими? Унинг мажбурияти бевосита шу қўшиқ билан боғлиқ бўлиши керак, тўғрими? Қўшиғида амаллаб бўлса хам ўзбекча куйлаяптику.
Болаликдан у рус боғча ва мактабида тахсил олган бўлса, энди бу гунохмаску ўртоқлар.
Ўргансин дейсизлар, роса осонку машхур одамга тил ўрганишга вақт ажратиш. Яна кап-катта бўлиб, бир умр онгига ўсиб улғайган тили ўрнашиб, фикрлашлари ўша тилда бўлиб кетган бўлса.
Ўзбекчани билмайдиганларни химоя қилмаяпман, шунчаки, келинг хаққоний бахс қиламиз, хар ким ўз важини келтирсин деб сухбатга чорламоқчиман, сал теранроқ фикрласакда. Яъни қатъийликни юмшатсак.
Кечаги эфирдаги Асилбек Негматовни Андижонча шевасига хам гап қўндиришди. Тавба... бунчалар қатъиймиз? Сизларга қўйиб берса бутун олам соф ўзбек адабий тилида гапирсаю, лахжа, диалект, тил ва акцент тушунчалари умуман йўқ бўлиб кетса а?
Эфирни хурмати йўқми дейишибди. Нима учун биз эфирдан хамиша мактабни излаймиз?
Хаётимиздаги мактаб, институт ва хоказо йиллаб ўқув онлари камми?
Қаердадир қулайлик, озод енгил нафас олишлик хам керакку. Дам олиш хам, хордиқ чиқариш хам керакку.
Нима учун эфирда ёшларбоп кўнгилочар озод дастур бўлиши керакмас?
Нима учун кўчалардаги кафе, бар, эфирдаги рекламаларда махсулот номи хориж тилида бўлса майлию, эфирда инсон ўзига қулай тилда фикрини баён қилишга хаққи йўқ? Мен хозир атиги бир икки ёшларбоп дастурни инобатга олган холда айтяпман холос!
Ана 99 фоиз эфирларимиз тв ва радиолар шундоқ хам маърифат, адабиёт ва мумтоз бўлиб турибди. Энди фақат шу тв ва радиони олдида китоб ва дафтар билан илмий иш ёзиб, бир почка дастрўмол қўйиб "Оталар сўзи ақлнинг кўзи"дан мириқиб йиғлаб дам олиш керакми?
Нафақат халқимиз балки аксарият шу ўзбекчани бийрон биламан деб, бир икки адабиёт китобини ўқиганлар ўзи қўлидан бошқа нарса келмаганидан мана шу тилга ёпишиб олишган.
Яхшиям хаётида шу тил билан осонгина ўсган экан бу танқидчилар. Худди бир умр қийналиб ўзбек тилини ўрганиб яшагандек.
Хаётдаги асосий нарса шуми?
Инсонни харакати, қилаётган самараси, натижалари олдида бу мухим ахамиятга эга эмаску. Бунчалар қатъиймиз?
Мани фикрим тўғри эфир, сахна ва газеталарда соф адабий ўзбек тили бўлсин, хонандалар хам ўзбекча гапиришсин, ЛЕКИН бу МАЖБУРИЙ ва ҚАТЪИЙ тарзда эмас, ва буни гунохдек қаралмаслигини истардим.
Инсон учун аввало қулайлик ва шарт шароит, бунга қарши чиқиш хам бир хуқуқни поймол қилишдек гап.
Атрофга қаранг қанчадан қанча машхур, таниқли ва буюк инсонлар шунчаки сухбатда барибир ё аралаш ва ё ўша ўзига қулай тилда гаплашади.
ТВ орқали неча йил сухандонлик қилган бир инсонни учратиб қолдим, хаётда асосан фақат русча гапириб, унга шу тил қулай эканлигини кўриб тўғриси хайратландим. Сабаби уни фақат ўзбек тилида гапиришига ўрганиб кўриб катта бўлгандимда.
Лекин унга нисбатан муносабатим заррача ўзгармади.
Санъат олами вакилини сухбат чоғида асосийси фикрини етказиб бериши, хаётдаги самаралари, майли тил бўлмасин лекин, бошқа нарсаларга ижобий таъсири каттаку.
Кейин кечирасизу, соф ўзбекчадаги баъзи хонандаларни ўзини тутиши, диди ва шунга ўхшаш салбий таъсирлари қатдаю, русча гапириб лекин ўзини тутиши маданияти юқори бўлганлар қатда.
Вахоланки мана шуниси кўпроқ маданият тушунчасига киради!
Санъаткор маданият вакили, адабиётшунослик эмас. Унинг халққа таъсирида албатта бу хам керак, лекин асосий ва мухим нарсаси бу санъат ва маданиятни тарғиб қилиши. Бу сохадаги дидини ривожлантириши.
Кўнгил, қалб учун ишлаши.
Адабиётшунос ўқитувчиларимиз эса ўз ишларини қилишсин. Вахоланки, улар хам соат минут секундигача хаётида соф ўзбек адабий тилида ғазаллар гапириб яшамайди.
Инсон ўз хато, камчилиги ва гунохлари билан инсон. Ўзингиздаги шайтонни кўра олмаганингиз каби, бошқалардан фариштани изламанг.
ШАХСИЙ фикрларим шу. Энди бемалол изохларда фикрлар билан бўлишамиз:
E tangani ikki tomoni bor! Bunaqa baxslashvurib, kamchilik qidirvurse izlab tagiga yetolmimiz! Shuning uchun hohlardimki, kim bo'lishidan qat'iy nazar o'zi hoxlagancha o'zini tutsin, fikrlasin, o'zi hoxlagan tilda gaplashsin! Biz muhlislariga ochiq bo'sa bo'ldi!!!
yo'qotib qo'yishimiz hich gap emas!
Lola, Shaxzoda- bular ruschada akcentsiz gapiradi.
Kaniza- o'zidan ruschani zur biladigan yasagan.
Shevasida gapiradganlani hurmat qilaman!
Odamlaga qöyib bersen gapirishuradi.
Тилга ихтиёрсиз,
элга эътиборсиз.
Til masalasiga kelsak... Muammoga echim topishdan oldin, muammoni o'zini bir muhokama qilish kerak deyishadi mening g'arblik muallimlarim. Ha qochib chiqib ketganlardan biri deb o'ylamang. Men bir ikki kunda vatanga qaytaman. Lekin "g'arblik" muallimlarning maslahatini olib, bir ikkita muammoni tahlil qilganimda ularning hech qanday qiymati yo'qligini tushundim. Bizdagi muammo ham sal tushunarsiz: biz kimga qarshimiz? Rusiyzabon o'zbeklargami yoki bir gapida kamida bitta ruscha ishlatadigan va shu bilan o'zini suhbatdoshidan sal balandroq ko'rsatadiganlargami?
Men o'zim rus tilini to'liq o'zlashtirgan va shu tilda fikrini tiniq va oson etkazib bera oladiganlarga hech qachon qarshi bo'lmaganman. havas ham qilaman ba'zi joylarda. Siz muhokamaga qo'ygan xonandalarning aksariyati rus tilida ayrim ruslarga qaraganda yaxshi gaplashadi.
Sheva masalasida... O'zini hurmat qilgan, 10 yillab maktab, litsey va oliygoh ostonasidan o'tib qaytganlar istasa-istamasa davlat tilini o'rganadi. Agar shunda ham talab qilingan joyda so'z topolmay qolsa, uni qanday o'qigani o'ziga ma'lum. Hayotda hamma san'atkor bo'lib tug'ilmagan. San'atkorni gapi emas, sanoati muhim. Oddiy odam ertaga bir kasbni egallasayu, bir varaq qog'ozni man-san, ashi-mashi, jo'qisiz to'ldirolmasa..
O'zbekistonda DAVLAT TILI O'ZBEK TILI!TAMOM!!!
Ikkinchidan:
Bu yerda boshqa baxsli mavzular qo'shilib ketgan, bitta maqola bilan haqiqatni topolmaysiz Sayyod oka!
Masalan,SHAHZODA,LOLA, O'ZBEKCHANI BILADIKI ETADI.O'RGANLARIN,RUSCHA UMRI DAVOMIDA SINGIB KETGAN BO'SA UNDA RUSCHA ETLARIN.
Yillar, asrlar davomida hech bir davlatning o'z sof tili qolmagan. Eng rovojlanish, o'zgarish hususiyatiga ega bo'lgan narsa bu tildir.
Ming gapirishmasin, harakat qilishmasin, har bir inson o'ziga qulay tilda gapiradi. Bu kurashla befoyda!!!
Endi aytinglar nimasi yaxshi bunaqa gapirishning, hamma uziga qulayini qiladi deyishmoqda bugun uzimga qulay deb ruscha gapirsin uzbek bub turib, ertaga kiyimlarini bazi qismlarini olib tashasin uzimga qulayi shu deb
Шахсан мани ўзим, битта-яримта ўзбек манга русча гапирса албатта ўзбекчада жавоб қайтараман, қани тушунармикан деб, манга фарқи йўқ майли у Тошкентлик бўлсин ёки вилоятлик, энг асосийси ўз лахжачида ва соф ўзбекчада гапирсин. Ўзи русчани билмай, санга ақл ўргатса одамни энсаси қотаркан.
Мана французларни кўп гапиришади, ман ўзим гувоҳ булдим. 5 марта инглизчада мехмонхонани адресини сўраганимда хам 5 марта французчада жавоб беришди, охири "information desk"дан сўраб олдим, вахоланки улар инлизчани яхши билишади. Бошида роса жахлим чиқди, кейин шу 2ла давлат тарихини ўрганиб чиқиб, тушундим тилга эътиборни.
Хуллас, ўзбекми соф она тилида гаплашишни билсин, гаплаша олмаса ўзбекман деб даво қилмасин. Ман адабий тилда гаплашсин умуман русча сўз ишлатмасин демайман, лекин тилни билсин ва ўзбек билан гаплашвотганда ўзбекчада гаплашсин. Шу билан бирга она тилимиздан бошқа тилни ўрганиш хам бизнинг бурчимиз, миллат обрўсини оширади.
хозирги вактда оммага таъсир килувчи энг асосий восита бу - телевидение, бу аник факт. хозирда шу тв дан ит хам бит хам чикиб ётибди, пули булса булди, миясига келган фикрни уйламасдан, тахлил килмасдан дарров патирлаб гапириб юбораверади, айникса хозирги купгина эстрада ижодкорлари твдан чикиб худди шунака тарзда гапиради, хохласа шевада, хохласа хар хил бошка тиллардаги сузларни кушиб, бу хам етмагандек, хизмат курсатган артист ёки халк артистини айтмайсизми, бирор бир курсатувдами ёки кинодами, унга фарки йук, яна узининг шевасида уялмай сайрайди, яна актер - халк артистимиш, энди кесак тагидан чикиб колган киска муддатли "юлдузча"лар айтмаса хам булади... хозирги киноларга ахамият беринг, турган битгани шева, курган одамнинг кунгли айнийди, кинонинг савияси хакида гапирмаса хам булади, бу киноларнинг аксари "бирровга". бу нарсага нисбатан бирор бир чеклов куйилиши керак-ку, майли буни цензура деймизми ёки бошка нарсами. ха, ман тв, радио ёки омма билан буладиган мулокотларда шевада гаплашишга мутлако каршиман. ким булса хам, ашулачими, актёрми ёки бошка соха вакилими, адабий тилда гапирсин. "уз фикрини узининг шевасида осонрок изохлай олади" деган маънода гапирибсиз, нима бу одам бошка тилни урганганми ёки бошка миллат вакилими, уз она тилини адабийчада кандай айтилишини билмаса, тв ёки радиода чикканда узбекчани бироз адабийчага якинрок килиб гапириш шунчалик кийинми?! бу нарса хозирда шунчалик оммалашган-ки, хатто ёзишда хам шевага утиб кетилган... Сиз айтган шева, диалект, лахжа ва хоказолар йуколиб кетмайди, чунки хар бир ижодкорнинг уз шахсий хаёти бор, уша узининг шахсий хаётида шу нарсаларнинг барчасини ишлатаверади, бирок гап тв, радио хакида борганда, кечирасиз-у... чунки купчилик - омма олдида чикиш килишда адабий шевада гапириш хам маданиятга киради, чунки бу хеч кимнинг жигига тегмайди.
рус тилида укиб, рус тилида фикрлайдиган узбекларга келсак, уларни кораламайман, чунки бунда уларнинг айби йук, бу уларнинг ота-оналарининг хатолари, балки ютукларидир... хар кандай одам бошка миллат тилида гапириб усса, уша тилда фикрлайдиган булади, бу табиий холат. тугри, купгина русча сузларни узимиз хам беихтиёр ишлатиб куямиз, лекин хамма русча сузлар хам рус тилидан олинган эмас, уларнинг аксарияти байналминал (интернационал) сузлар. бирок, русчада ёки бошка бирор тилда 1-2 сузни урганиб олиб, сайраб юрадиган "навароченний"лар - савияси хам уша 1-2 га тенг, гапираётган сузларнинг маъносини узлари билармикин, олин шу тилни яхшигина урганиб ол. бунача чала узбекчаю чала русча сайрайдиганлар уларни эшитиб турган рус миллат вакилларига роса "прикол" булса керагов...
Men xalq nazarida bo'lgan insonlarning o'zbek tilini bilmasliklarini gunoh darajasiga chiqarmoqchi emasman. Ammo oddiy imlo qoidalarini bilmay xato yozishlar, gapda so'zlarni noto'g'ri qo'llashlar bu insonning bilim va madaniyat darajasi pastligini bildiradi, deb hisoblayman.
O'zlashtiriladigan so'zlarga kelsak, bu tabiiy jarayon. Hech bir tilshunos qat'iy turib hamma so'zlarning o'zbekcha muqobili bo'lsin, deb talab qo'ymaydi. Ilm-fan va xalqaro aloqalar rivojlanar ekan, boshqa tillardan so'z o'tishi tabiiy hol.
Ruscha iborani aralashtirib gapirayotgan odamning fikrini aniq yetkazib berishi muhim, debsiz, aytaylik uni rus tilidan xabari yo'q o'zbek tinglayotgan bo'lsa-chi? U shunda ham fikrini aniq yetkazib berayotgan bo'ladimi? Nega o'zbek tilini bilmagan odamni tushunishimiz va kechirishimiz kerak va rus tilini bilmaydigan odamnning iste'molchilik huquqiga daxl qilishimiz kerak?
Esingizda bo'lsa "Yakshanba muxlis minbari"da bir muxlis nuqta-vergulsiz, fikrini o'ta tushunarsiz bayon qilgandi. Siz izoh sifatida "tushunguncha qiynalib ketdim" mazmunida fikr bildirgandingiz. Til qoidalari aynan shuning uchun - bir til egalari bir-birini osonroq tushunsin uchun xizmat qiladigan narsa. Rus tilidagi iboralarni aynan- so'zma so'z tarjima qilish kerak emas, ammo ma'lum nutq vaziyati uchun o'zbek tilida ham ishlatiladigan boshqa shakldagi jumla borligi aniq. O'zbek tilini bilmasa, biladigan tilida gapirsin va kuylasin, yoki hech bo'lmaganda nima kuylayotganini tushunsin. Menimcha, bu tomoshabinning haqqoniy va adolatli talabi.